عاملیت سازمانی چیست؟
عاملیت سازمانی عبارت است از اینکه سازمان آموزش‌وپرورش به طرح‌ها و برنامه‌هایی اقدام کند که برای مناطق آموزشی و مدرسه‌های سراسر کشور مفیدبه‌فایده شوند. این مادامی است که این سازمان از طریق ارائه نقشه راه و برنامه‌های رهنمون‌ساز، بسترهایی فراهم کند که برای تحقق اهداف آموزشی و تربیتی رده‌های عملیاتی، یعنی متولیانی را که به‌طور مستقیم درگیر فرایندهای یاددهی‌یادگیری هستند (مدیران و معلمان) یاری دهد. در چنین حالتی، کیفیت آموزش در ابعاد گوناگون بهبود می‌یابد. سنجش کیفی فرایندها و خروجی‌ها در آموزش‌وپرورش کار آسانی نیست. در ارزیابی‌های كمی، تحلیل نتایج امتحانات نهایی یکی از بهترین روش‌هاست. در ایران نتایج امتحانات نهایی جزو اطلاعات غیرقابل‌دسترس برای عموم است و به همین خاطر پژوهشگران به آن دسترسی ندارند. با این وصف، آنچه به‌عنوان معیار سنجش کیفیت آموزش عمومی در ایران می‌تواند به کار رود، نتایج آزمون‌های بین‌المللی است. ایران سال‌هاست در آزمون‌های تیمز و پرلز شرکت کرده است. عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در این آزمون می‌تواند یکی از معیارهای کیفیت‌سنجی قرار گیرد. ارزیابی آزمون تیمز 2015 نشان می‌دهد، ایران در درس‌های علوم و ریاضی تقریباً در هر سه رده آزمون، عملکردی پایین‌تر از میانگین جهانی داشته است. همچنین، عملکرد دانش‌آموزان ایرانی نسبت به سال،2011 به‌جز علوم پایه هشتم، کاهش یافته است (کریمیان، 1400).
افسران سپاه پیشرفت کشور
مقام معظم رهبری در بیانات ارزشمند خود در سی و چهارمین اجلاس آموزش‌وپرورش، معلمان را «افسران سپاه پیشرفت کشور» خواندند و با تأکید بر ضرورت تربیت انسان‌های مؤمن، خردمند، اندیشمند، دانشمند و دارای اخلاق اسلامی در این دستگاه بسیار مهم، فرمودند: «سند تحول آموزش‌وپرورش باید با تبیین صحیح و تنظیم و اجرای برنامه جامع عملیاتی، زمینه‌ساز پرورش انسان‌های مفید برای جامعه شود.» ایشان در محور اصلی سخنانشان، منطق و هدف آموزش‌وپرورش در همه دنیا را «تربیت انسان شایسته» خواندند و فرمودند: «البته با توجه به تعاریف گوناگون انسان شایسته در مکاتب مختلف، نوع آموزش‌ها و پرورش‌ها متفاوت میشود (بیانات در دیدار جمعی از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور، 16/02/1394).
از بیانات ایشان چنین استنباط میشود که همه متولیان آموزش‌وپرورش در رده‌های عملیاتی، به‌ویژه معلمان (افسران سپاه پیشرفت کشور) که متولی برنامه‌های درسی هستند، باید در طراحی و تدوین آن‌ها نقش شگرفی داشته باشند و این مادامی است که سازمان آموزش‌وپرورش این فرصت را برای آن‌ها فراهم کند که مبتنی بر شرایطی که در اختیار دارند، به طراحی برنامه‌های درسی متناسب و البته منطبق با سند تحول بنیادین و رهنمودهای کمیته‌های تخصصی در سازمان آموزش‌وپرورش، اقدام ورزند. اما مشغولیت سازمان آموزش‌وپرورش به دلیل تولید برنامه‌های درسی نامتناسب با شرایط اقلیمی و منابع در دسترس مناطق آموزشی کشور و وجود شکاف بین سطوح بالا و پایین آموزش‌وپرورش، از فایده‌مندی برنامه‌های درسی تدوین‌شده کاسته است.
مؤلفه‌های اصلی آموزش‌وپرورش
بازنگری خط‌مشی‌ها: یکی از راهبردهای بهبود عاملیت سازمان آموزش‌وپرورش، بازنگری خط‌مشی‌هایی است که بر آن مترتب است. خط‌مشی‌ها، شیوه‌های اجرایی برنامه‌های آموزشی و درسی را مشخص می‌کنند. یکی از مراتب خط‌مشی‌گذاری و سیاستگذاری در آموزش‌وپرورش، برنامه‌های درسی محتوای آن‌هاست (کریمیان، 1400). بر اساس مطالعه شریفی (1392)، بیشترین میانگین حضور در الگوی سیاستگذاری برنامه‌های درسی مبتنی بر عاملیت حکومت و کمترین میانگین، حضور در رابطه با سیاستگذاری برنامه‌های درسی مبتنی بر مشارکت عمومی است.
بازنگری وظایف سازمانی: مشکل جدی سازمان آموزش‌وپرورش توجه به وظایفی است که مجریان برنامه‌های درسی و آموزشی باید در قاعده هرم سازمانی صورت دهند و این در حالی است که مدیریت آموزش‌وپرورش در رأس هرم سازمانی باید مشغول برنامه‌هایی باشد که در سطح کلان برای آموزش‌وپرورش کشور کارآمدی دارند؛ برنامه‌هایی راهبردی که در آن منابع، موانع، فرصت‌ها، تهدیدها و حوزه امکانات شناسایی می‌شوند. این امر از طریق آمایش مناطق آموزشی امکان‌پذیر است که سازمان آموزش‌وپرورش باید با برنامه‌ریزی سراسری برای همه مناطق کشور آن را صورت دهد.
بازنگری برنامه‌های درسـی: تأمل در برنامه‌های درسی بیانگر این است که این برنامه‌ها برای دانش‌آموزان چندان مفید نیستند. از این‌روست که مقام معظم رهبری به موضوع فایده‌مندی کتاب‌های درسی توجه کرده‌اند و به متولیان آموزش‌وپرورش یادآور شده‌اند که در این راستا به فکر طرح و برنامه باشند و علم نافع در اختیار دانش‌آموزان قرار دهند. مقام معظم رهبری تأکید داشتند که علم باید نافع باشد و علم نافع علمی است که استعدادهای دانش‌آموزان را شکوفا کند و صراحتاً توصیه داشتند که متونی آموزشی که به زندگی دانش‌آموز کمکی نمی‌کنند، اصلاح شوند. مبتنی بر این موضوع، جنبه‌های مهم مهارتی از جمله مهارت‌های زندگی، مهارت‌های جسمی و مهارت‌های شغلی جزو موضوعاتی هستند که باید در محتوای کتاب‌های درسی و در برنامه درسی بازنگری شوند.
بازنگری ساختار تصمیم‌گیـری: شیوه تصمیم‌گیری متمرکز از مشکلات جدی آموزش‌وپرورش است. در این شیوه، کلیه برنامه‌هایی که باید در سطح مناطق و مدرسه‌های کشور، به‌وسیله مدیران و معلمان برای دانش‌آموزان و یادگیری آن‌ها صورت گیرد، در رأس هرم سازمانی طراحی می‌شوند. از این‌روست که بیشتر چنین برنامه‌هایی حالت ایده‌آل دارند و به دور از واقعیت و محیطی هستند که مناطق و مدرسه‌ها با آن روبه‌رویند. این در حالی است که مدیران و متولیان در سطح وزارت آموزش‌وپرورش باید استانداردها و شاخص‌هایی را تهیه و تدوین کنند که برای طراحی برنامه‌های درسی در سطح مناطق و مدرسه‌ها رهنمون‌ساز و کارساز باشند. بنا به مطالعه (علی‌محمدی، زرین‌سبب، وزرین، 1393) تمرکززدایی در تصمیم‌گیری به تسریع‌بخشی فرایندهای سازمانی و اداری آموزش‌وپرورش منجر میشود. بنا به مطالعه (صبوری خسروشاهی، 1389) بازنگری در شیوه تصمیم‌گیری شرط کارآمدی است. بدین شیوه بسیاری از مشکلات ناشی از موانع تصمیم‌گیری آموزشی برطرف می‌شوند و در چنین حالتی، انگیزه طراحی برنامه‌های خلاقانه یا بازسازی برنامه‌های آموزشی در مجریان، از قبیل مدیران و معلمان، طی شوراها و گروه‌های آموزشی در سطح مناطق و مدرسه‌ها افزایش می‌یابد.
بازنگری در آیین‌نامه اجرایی: با تصویب سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش و گذشت 20 سال از اجرای آیین‌نامه مربوط، ضرورت بازنگری در آیین‌نامه اجرایی مدرسه‌ها و تدوین آیین‌نامه‌ای جامع و کامل برای اداره بهینه و با کیفیت مدرسه‌ها منطبق با اسناد بالادستی، برای پاسخ‌گویی به تحولات محیطی، اقتضائات، شرایط و نیازهای حال و آینده دانش آموزان و جامعه، افزایش اختیارات تصمیم‌گیری مدرسه و زمینه‌سازی برای توسعه مشارکت بیشتر عوامل سهیم و مؤثر در مدرسه به‌ویژه خانواده‌ها (ظرفیت‌های درون مدرسه و محیط پیرامونی) احساس شد (آیین‌نامه اجرایی مدارس، مصوب چهل و یکمین جلسه کمیسیون معین شورای عالی آموزش‌وپرورش، تاریخ 10/5/1400) (امانی، دبیر کل شورای عالی آموزش‌وپرورش، 1400).
بازنگری در برنامه‌ریزی: عاملیت سازمانی وابسته به بازنگری برنامه‌هاست. در چنین حالتی به نظر می‌رسد، طرح‌ریزی آموزش‌وپرورش برای تحول و بهبود وضعیت آموزش‌وپرورش از راهبردهای مهم باشد. طرح‌ریزی آموزش‌وپرورش به تهیه برنامه‌های مشخص و ویژه آموزش‌وپرورش اطلاق میشود که نه تنها مشکلات را در سطح کلان برطرف میکند، بلکه جنبه تسهیل‌کنندگی و شتاب‌دهندگی در جهت تحقق اهداف عالی آموزش‌وپرورش را دارد. بنا به مطالعات (معیدفر و دارابی، 1391) تهیه و تدوین طرح شیوه گفتمان دانش‌آموزی و تهیه طرح شیوه مطالبه‌گری دانش‌آموزان، به بهبود کارآمدی آموزش‌وپرورش منجر میشود. البته در بحث گفتمان‌های مدرسه‌ها نیز در ابتدا باید با نیازسنجی درست و با ارائه مناسب و علمی محتوا به اقناع ذهن دانش‌آموزان دست‌یافت. لذا می‌توان به نهادینه‌شدن آن در افکار و به‌تبع آن شخصیت دانش‌آموزان امید داشت. به‌طور حتم وقتی این دانش‌آموزان در چند سال آینده وارد صحنه کار و فعالیت‌های اجتماعی شدند، این گفتمان‌ها فعالیت‌های این قشر را سمت‌دهی می‌کنند و اینجاست که گفتمان‌ها تأثیر خود را بر جامعه گذاشته‌اند. بنا به مطالعه (هاول، و اودنل، 2017) تهیه طرح دیجیتال‌سازی آموزش و یادگیری که بنا به توسعه فناوری‌های نوین از استلزامات آموزش‌وپرورش عصر اخیر است، فرایندهای یادگیری را برای دانش‌آموزان و معلمان تسهیل میکند.
رهبری نوکیش: رهبری نوکیش، رهبری آموزشی برای عصر دیجیتال و شرایط ناایمن است، چرا که دانش‌آموزمحور، مشارکتی و جمعی است و بهترین چیزی را که می‌شناسیم، با بهترین چیزهای آینده ادغام میکند. متمایزترین ویژگی رهبری نوکیش نوعی بی‌اعتنایی آشکار به غیرممکن‌ها در انجام مسئولیت‌های خود در آماده‌کردن همه دانش‌آموزان برای آینده است. رهبری نوکیش رویکردی برای رهبری مدرسه بر پایه رهبران مدرسه در نقش یادگیرنده جهانی، به‌طور فزاینده در حال ارتباط و پاسخگو در برابر تغییرات یا سرعتی سرسام‌آور است (ترجمه تورانی و همکاران، 1400). بنا به مطالعه (پاکستون، و ون استرالن3، 2015) رهبری نوآورانه با تحول آموزش‌وپرورش در رابطه است. وجود مؤثر سازمان آموزش‌وپرورش به بهره‌گیری از روش‌های نوپدید وابسته است، به‌گونه‌ای که به لحاظ آموزشی از سطوح اجرایی حمایت کند.
مدیریت برنامه‌های درسی نه طراحی: مدیریت برنامه‌های درسی بر نظارت بر نحوه طراحی و اجرای آن‌ها در سطح مناطق آموزشی و مدرسه‌ها مشتمل است که از طریق آن مربی یا دسته‌ای از معلمان، از طریق راه‌اندازی نظام تصمیم‌گیری‌های مورد نیاز در تلاش برای حل مشکلات یادگیری و وضعیت آموزشی دانش‌آموزان هستند (کلاسین و دونالد، 2018). مدیریت مناسب برنامه درسی مستلزم نظارت بر کمیت و کیفیت برنامه درسی اجراشده است. تهیه و تدوین استانداردها و شاخص‌هایی برای طراحی و اجرا در برنامه درسی در سطح سازمان آموزش‌وپرورش باید بر اساس نیازسنجی از کلیه ذینفعان، اعم از دانش‌آموزان، اجتماع و نظر متخصصان رشته‌های درسی صورت گیرد. لذا توجه به پاسخ‌گویی برنامه‌های درسی و مفیدبودن آن برای ذینفعان ضروری و حیاتی است (داویس و دارلینگ، 2012؛ تینگل و همکاران، 2019). بنا به مطالعه (آلباشیری و همکاران، 2016) رهبری برنامه‌های درسی به‌منظور یافتن اهداف مشترک، ایجاد گروه‌های همکاری، ساختن یک روش کاری و هماهنگ‌کردن بسیاری از فعالیت‌های پیچیده کار میکند. این در حالی است که تحقیقات در زمینه رهبری برنامه درسی هنوز در مرحله به‌نسبت اولیه‌ای از توسعه در سراسر جهان (هالینگر و چن8، 2015) و به‌ویژه ایران است، کمبود الگوهای پذیرفته‌شده برای ایجاد تغییر در برنامه‌ها همچون مانعی در بهبود برنامه درسی عمل میکند (فضلی، 1401).
بازنگری شیوه‌های اجرایی: در نظام سنتی آموزش‌وپرورش، شیوه‌های اجرایی از بالا به پایین دیکته می‌شوند و این در حالی است که بنا به مقتضیات مناطق آموزش‌وپرورش و مدرسه‌ها، همواره محدودیت‌ها و چالش‌هایی وجود دارند که شیوه اجرای از بالا به پایین کارآمدی ندارند و همواره برای مدیران و مجریان برنامه‌های درسی دغدغه‌ساز است. مادامی که مناطق و سطوح عملیاتی در رده‌های پایین سازمانی، متناسب با امکانات، منابع و همچنین موانع و محدودیت‌های خود، به اتخاذ شیوه‌هایی برای اجرای برنامه‌های درسی و آموزشی خود اقدام کنند، مشکلات اجرایی آن‌ها برطرف میشود و از این رو پویایی و بالندگی در رده‌های فنی و پایین سازمان آموزش‌وپرورش گسترش می‌یابد.
منابع
1. بیانات مقام معظم رهبری در سی و چهارمین اجلاس آموزش‌وپرورش،11/٦/1399.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور، 1٦/۰۲/139٤.
3. بیانات مقام معظم رهبری، 17/2/1393.
٤. شریفی، علیرضا (1392). «بررسی وضعیت برنامه‌ریزی درسی در سیستم آموزش‌وپرورش ابتدایی ایران»، فصلنامه علمی-پژوهشی تعلیم‌وتربیت، شماره 119، ص 91-73.
٥. صبوری خسروشاهی، حبیب (1389). «آموزش‌وپرورش در عصر جهانی شدن؛ چالش‌ها و راهبردهای مواجهه با آن»، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، دوره 1، شماره 1، شماره پیاپی1، اسفند، ص 19٦-1٥3.
٦. علی‌محمدی، حدیث؛ زرین‌مس، مهدی؛ زرین، اعظم(1393). «تمرکززدایی آموزشی: ضرورت‌ها، چالش‌ها و راهکارها (بررسی تجربیات نظام‌های آموزشی پیشرو»، اولین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
7. کریمیان، جلال (1٤00). «سیاستگذاری در آموزش‌وپرورش»، تهران: کتاب راهبرد.
8. فضلی، ناهید (1٤01). «شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های رهبری برنامه درسی برای مدیران مدارس ایران به شیوه آمیخته»، رساله دکترای مدیریت آموزشی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن.
9. گوستافسون، برد (1٤00). رهبری نوکیش: ساختن مدارس نوآوری برای دانش‌آموزان عصر دیجیتال، ترجمه حیدر تورانی، مهرو اشجع مهدوی، سیما اتحادی، مؤسسه مدارس یادگیرنده مرآت، چاپ دوم.
10. معیدفر، سعید؛ دارابی، سارا (1391). «ذهنیت دانش‌آموزان در میانه گفتمان خانواده و مدرسه (مطالعه دانش‌آموزان دختر شهر ایلام)»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره ٦، شماره 1، ص 17٦-1٥٤.
منابع لاتین در دفتر مجله موجود است.