هدف از این نوشتار بیان تجربه‌هایی است که در آموزش درس علوم به دست آورده‌ایم. درس علوم فضایی آموزشی ایجاد می‌کند که دانش‌آموز بتواند در آن، با کنجکاوی خدادادی‌اش دانشی تازه کشف کند و پاسخی برای پرسش‌هایش بیابد. معلم به‌عنوان رهبر آموزشی می‌تواند اهداف غایی، کلی و جزئی علوم را با روش‌های خلاقانه و متنوع و با استفاده از وسایل آموزشی گوناگون، از ساده و دم‌دستی تا وسایل آزمایشگاهی، دانشآموزان را به تفکر و پرسش هدایت کند.
فقط در صورتی که یادگیری معنا‌دار باشد، مفاد درس با واقعیت‌های زندگی مرتبط شود و شاگرد به تمرین حل مسائل واقعی بپردازد، می‌توان امیدوار بود که انتقال یادگیری از کلاس درس به زندگی خارج از کلاس صورت خواهد گرفت. هرچه آموخته‌های درسی با نیازهای زندگی خارج از محیط آموزشی شباهت بیشتری داشته باشد، این انتقال بهتر صورت خواهد گرفت و از آنجا که چنین شباهتی بیشتر اوقات موجود نیست، طبیعی است که احتمال کمی برای انتقال دانش و مهارت وجود دارد (لطف‌آبادی،1391).
ارائه‌ی برخی از تجربه‌های آموزشی در درس علوم
کاربرد وسایل آموزشی و آزمایشگاهی در علوم برای انتقال مفاهیم به شاگردان اهمیت زیادی پیدا می‌کند. بچه‌ها به دنیای اطرافشان کنجکاوند؛ بنابراین بهتر است وقت بگذاریم و تشویق کنیم که علاقه و توجه ذاتی خود را به کار گیرند. فضای آزاد و بدون سقف بهترین آزمایشگاه طبیعی برای دانش‌آموز است. گردش علمی به معنای دیدار از نقاط دوردست نیست، بلکه مشاهده‌ی محیط اطراف دانشآموزان که امکان کسب تجربه‌های آموزشی را فراهم می‌کند نیز می‌تواند گردش علمی محسوب شود (صفوی،1390). مواردی که در ادامه می‌آید به معلمان کمک می‌کند دانشآموزان را به سمت یادگیری بهتر و تجربه‌های آموزشی بیشتر هدایت کنند:
1. حضور معلم در نقش شرکت‌کننده نه کارگردان: در بیشتر مواقع و به‌خصوص هنگام سفرهای علمی باید فرصت دهیم دانشآموزان خودشان جواب سؤال‌هایشان را پیدا کنند. علم به تجربه نیاز دارد. اجازه دهیم دانشآموزان خودشان بیاموزند. یعنی از علم لذت ببرند و از فکرکردن به آن به هیجان آیند.
2. به‌همراه‌داشتن وسایل موردنیاز: در یک سفر علمی کوچک لازم است وسایل موردنیاز مانند دوربین، ذره‌بین،کارتن خالی برای جمع‌آوری سنگ‌ها، شیشه‌ی دردار به همراه داشته باشیم. وسایلی را که به درد مطالعات علمی و آزمایش می‌خورند هم در جعبه‌ای در کلاس نگه داریم.
3. جست‌وجو در کتابخانه‌ی مدرسه: یک روز جست‌وجو در کتابخانه‌ی مدرسه فراموش نشود. بچه‌ها هرکدام موضوعی را انتخاب کنند و با انتخاب کتاب مربوط به آن موضوع، یک بند برای آن بنویسند و در کلاس بخوانند تا همه یاد بگیرند.
4. اندازه‌گیری و آزمایش: بچه‌ها عاشق طبیعت‌اند. باید سعی کنیم هر دانه‌ی گیاه، تکه‌ای چوب یا حشره‌ای را که پیدا می‌کنیم، بررسی کنیم. با این کار ما می‌توانیم این علاقه را در آن‌ها پرورش دهیم. آزمایش ذوب یخ به‌وسیله‌ی نمک یا ترکیب رنگ‌ها، علامت‌گذاری سایه‌ها و اندازه‌گیری ماهانه‌ی وزن و قد دانشآموزان نیز مناسب و کاربردی است.
5. آموزش توانایی مشاهده‌کردن و پرهیز از تخریب: مشاهده توانایی آموختنی‌ای است که کاربرد زیادی در علوم دارد و برای سه منظور مقایسه، طبقه‌بندی و جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌شود. آدمی تا چیزی را مشاهده نکند،کنجکاو نمی‌شود. هدف از مشاهده استفاده از تمام حواس است. باید به دانش‌آموزانمان بیاموزیم که مشاهدات خود را بنویسند، در مورد آن حرف بزنند، از مکان‌های گوناگون دیدن کنند و شکل آن را رسم کنند و آنجا را همان‌گونه ترک کنند که آن را در ابتدا یافته‌اند. آن‌ها باید به این موضوع توجه کنند که وقتی سنگی را بر می‌گردانند که زیر آن موجودی زندگی می‌کند، باید آن را به حالت اول برگردانند. حشرات و حیوانات را به زیستگاه خود باز گردانند و تنها نمونه‌ی خیلی کوچکی را با خود ببرند. برای حیات‌وحش مزاحمت ایجاد نکنند و بدانند که ما در خانه‌ی طبیعت مهمانیم و باید به آن علاقه‌مند و دلسوز باشیم.
6. ایجاد موقعیتی برای لذت‌بردن از مشاهده‌ی پرندگان: کنار پنجره، گوشه‌ی حیاط محلی را برای غذادادن به پرندگان اختصاص دهیم و به زنده‌ماندن آن‌ها کمک کنیم. بدانیم موجودات زنده در حفظ تعادل طبیعت نقش دارند. در طول زمستان با کمک عوامل اجرایی مدرسه لانه‌‌ی پرنده بسازیم و در گوشه‌ای نصب کنیم.
7. اهمیت‌دادن به مسئله‌ی بازیافت: لازم است اهمیت بازیافت را برای دانش‌آموزانمان روشن کنیم و آن‌ها را به بازیافت تشویق کنیم. اگر بازیافت وجود نداشت، ما انسان‌ها تا زانو در زباله فرو می‌رفتیم.
8. تشکیل گلخانه‌ی کلاسی: می‌توانیم با کاشتن دانه‌ها، تکثیر گل‌ها و بریدن قلمه‌ی آن‌ها، فضای جالب و روح‌انگیزی را در طاقچه یا گوشه‌ای از کلاس به وجود آوریم. در این مسیر، صرفه‌جویی در مصرف آب را هم لازم است آموزش دهیم. چون باید نگران آب باشیم. آب رودخانه‌ها کاهش یافته است و حیات‌وحش و آبزیان به‌مرور آسیب دیده‌اند و می‌بینند.
9. مشاهده‌ی رشد دانه‌ها و کسب تجربه‌ی لذت کاشتن در باغچه یا گلدان: می‌توانیم دانه‌ی لوبیایی را داخل شیشه‌ی مربا و بین یک دستمال کاغذی قرار دهیم و چند قطره آب داخل آن بریزیم. روزی که لوبیا جوانه زد و کم‌کم از درون شیشه بالا آمد، با کمک بچه‌ها آن را به گلدان انتقال دهیم. در این زمان دانشآموزان از دیدن رشد گیاه هیجان‌زده می‌شوند. هنگامی که بچه‌ها دسته‌جمعی دانه‌ای یا گیاهی و درختی را می‌کارند، خاک را زیرورو می‌کنند، محتویات داخل خاک را می‌بینند؛ مثلاً کرمی را می‌ببینند و نحوه‌ی حرکت آن را مشاهده می‌کنند، ضمن اینکه از این روند لذت می‌برند، مطالب خوبی نیز می‌آموزند.
10. تماشای ابرها: ابرها در زندگی ما نقش مهمی دارند. بدون ابر، باران و برف نمی‌بارد و رعدوبرق و رنگین‌کمانی هم نیست. ابرهای غلیظ و رقیق در ارتفاعات گوناگون در سطح زمین با اشکال متعدد تشکیل می‌شوند. بچه‌ها می‌توانند نوع ابرها را مشخص و آن‌ها را نقاشی کنند و این‌گونه اطلاعات مفیدی به دست آورند.
11. به‌دست‌آوردن اطلاعات متعدد از حیوانات: به دانشآموزان پیشنهاد دهیم که هرکدام حیوانی را انتخاب کنند و با روش‌های متعدد، اطلاعاتی از محل زندگی آن حیوان، غذا، حرکت، دشمنان و... جمع‌آوری کنند. سپس آن اطلاعات را در کلاس بخوانند.
12. آموزش درس علوم در کنار هنر: بدین منظور می‌توانیم از بچه‌ها بخواهیم که در کنار هم برخی از موضوعات درس علوم را انتخاب کنند و در طبیعت آن را نقاشی بکشند یا روزنامه‌دیواری درست کنند. بخار آب، پرواز پرندگان، شنای ماهی‌ها، نور آفتاب، مه، یخ‌زدن دریاچه و... از جمله‌ی این موضوعات‌اند. با کاردستی هم می‌توان مفاهیم علوم را بیان کرد؛ مثلاً از بچه‌ها خواست بادنما و بادسنج بسازند. با گوشی دست‌ساز صدای قلب خود و هم‌کلاسی‌شان را بشنوند. همچنین می‌توانیم آن‌ها را به تهیه‌ی مجموعه‌های متعدد تشویق کنیم؛ مثل تهیه‌ی مجموعه‌ی سنگ، صدف، برگ و... .
13. درس علوم و نگارش: می‌توانیم از بچه‌ها بخواهیم برای نجات سیاره‌ی زمین دست‌به‌دست هم بدهند و با جمع‌آوری اطلاعات، مطالبی را در اهمیت طبیعت و حیوانات و گیاهان منطقه‌ی خود بنویسند.
۱۴. انجام کار گروهی لذت‌بخش: دانشآموزان را به چند گروه تقسیم کنیم، از آن‌ها بخواهیم در کنار رودخانه، سنگ‌های رنگی پهنی را برای ساخت پرنده‌ای جمع کنند و اعضای پرنده را بسازند. گروهی سر، گروهی پاها و گروهی بال‌های پرنده را بسازند و در آخر کنار پرنده‌‌ی سنگی عکس یادگاری بگیرند.
۱۵. استفاده از دماسنج: یک دماسنج در کلاس نصب کنیم و روزانه از دانشآموزان بخواهیم درجه‌ی هوا را بگویند. شنیدن و دیدن، اولین توانمندی کودک است که به ظهور می‌رسد.
نتیجه‌گیری
فضای آموزشی مدرسه باید شاد و دلپذیر باشد. یکی از درس‌هایی که معلم می‌تواند این فضای یادگیری جذاب را در آن به وجود آورد، درس علوم است. معلم علوم می‌تواند بستری برای تقویت و گسترش روحیه‌ی ابتکار و نوآوری و خلاقیت برای دانشآموزان فراهم کند. تشویق به مشاهده، تفکر، کار گروهی، جست‌وجو در کتابخانه و انجام آزمایش از دیگر مواردی است که ضمن آموزش علوم می‌توان به دانشآموزان یاد داد. آموزش مفاهیم گوناگون، با بازی و تحقیق، به‌همراه فناوری آموزشی و بازدیدهای علمی می‌توانند یادگیری درس علوم را لذت‌بخش کنند. با ترکیب این درس با درس‌های دیگر مانند نگارش، هنر و هدیه‌ها نیز می‌توان یادگیری را عمیق‌تر و ماندگارتر کرد.
منابع
۱. بریسک. رای، ماریون، (1392)، 50 روش ساده برای علاقه‌مندکردن فرزند به علوم تجربی، مترجم سارا رئیسی طوسی.
۲. صفوی، امان‌الله، (1390)، روش‌ها، فنون و الگوهای تدریس، تهران: سمت.
۳. عباسی ولدی، محسن، (1394)، بازی بازوی تربیت، آیین فطرت.
۴. قاسم‌نژاد، مه‌پری، (1394)، بازی‌های ورزشی، تهران.
۵. لطف‌آبادی، حسین، (1391)، روان‌شناسی تربیتی، تهران.