راهبردهای کشیدنی!
از مجموعه راهبردهای مرتبط با حل مسئله، گروهی از فنون هستند که به ترسیم شکل وابسته‌اند. به‌تناسب هر موضوع، ممکن است یکی از این فنون به کار آید و برای حل مسئله مؤثر واقع شود. برخی از این فنون در شکل آمده‌اند:
جدول یادگیری
یکی از خاصیت‌های جدول، دسته‌بندی و ترتیب‌دهی اطلاعات است. این نظم می‌تواند به دریافت مشخص‌تر اطلاعات منجر شود و درعین‌حال مسیر حل مسئله یا پاسخ به سؤال را آسان‌تر کند. شکل استفاده از جدول، به‌تناسب رشته درسی، موقعیت‌های یادگیری و دیگر مؤلفه‌ها، می‌تواند متفاوت باشد. مهم این است که از ترسیم و تکمیل جدول به‌عنوان راهبرد حل مسئله استفاده شود.
تجربه در کلاس
یکی از خاطرات زنده و ماندگار در ذهنم، جدول تناوبی رنگی است که همیشه معلم ما در کلاس از آن استفاده می‌کرد و همه ما نسخه رنگی کوچکی از آن در صفحه اول کتابمان داشتیم. دیدن همیشگی این جدول موجب شده بود تمام جزئیات آن به یادمان بیاید و به‌راحتی بتوانیم از آن اطلاعات برای حل مسئله استفاده کنیم.
همین رویکرد موجب شد زمانی که به‌عنوان معلم در کلاس حاضر شدم، مطالبی را که امکان خلاصه‌سازی و درج در جدول داشت شناسایی کنم و در اختیار دانش‌آموزان قرار دهم. شاید در کل کتاب تنها سه مورد از اطلاعات بود که می‌شد در جدول قرار داد. اما همین سه جدول تقریباً یک‌سوم مطالب کتاب درسی را پوشش می‌داد و راهنمای مناسبی برای به یادسپاری و بهره‌مندی در حل مسئله بود.
نمودار، راهنمای مسیر
معمولاً حل مسئله کامل، سخت‌تر از حل چند مسئله کوچک‌تر و گام‌به‌گام به نظر می‌آید. به همین دلیل، آموزش ترسیم نمودار و تعیین گام‌های مرحله‌ای در حل هر مسئله، به دانش‌آموز کمک می‌کند بتواند موقعیت خود را برای تعیین گام بعدی تشخیص دهد و انتخاب درستی داشته باشد.
تجربه در کلاس
در جلسات تمرین یا آزمون، غالباً با این قبیل پرسش‌های دانش آموزان روبه‌رو هستم:
- آقا فرمول را ندادند، باید چه‌کار کنیم؟
- فقط جواب آخر را بنویسیم کافی است؟
- از هر دو راه باید حل کنیم؟
- لازم است راه‌حل را بنویسیم؟
- توضیح بیشتر نمی‌دهید؟
- به نظرم بخشی از سؤال غلط یا ناقص است!
- الان دقیقاً باید چه‌کار کنیم؟
این قبیل سؤالات از نبود یک توانایی ناشی می‌شوند که دانش‌آموز بتواند از طریق آن، مسیر حرکت را به‌درستی پیش‌بینی و انتخاب کند و تصمیم‌گیرنده خوبی باشد. برای این منظور، یکی از بهترین کارها این است که دانش‌آموزان را به ترسیم نمودار هدایت کنیم. من از دانش‌آموزان می‌خواهم برای پاسخ‌گویی به هر مسئله یا حتی سؤالات ذهنی خود، ابتدا نموداری را رسم کنند که مراحل را نشان دهد و دوراهی‌هایی در خود داشته باشد. این کار را در چند مرحله و در تمرین‌های گوناگون با دانش‌آموزان انجام می‌دهم تا بتوانند به‌تنهایی نیز از عهده ترسیم نمودار مرتبط با سؤال خود برآیند. این نمودارها لزوماً پیچیدگی زیادی ندارند و تنها دوراهی‌های تردیدآمیز را برای دانش‌آموز روشن می‌کنند تا بتواند تصمیم درستی برای ادامه مسیر بگیرد.
نقشه، گنج یادگیری
از دیگر مواردی که به ترسیم شکل وابسته است، می‌توان به نقشه اشاره کرد. نقشه کمک می‌کند حافظه بصری نیز به کار گرفته شود. رنگ‌ها و نیز جای‌گذاری هر مورد در محلی که با دیگر گزاره‌ها رابطه معنایی دارد، به یادگیرنده کمک می‌کند بتواند اطلاعات موردنیاز را برای پاسخ به یک سؤال یا حل مسئله به‌سادگی در اختیار داشته باشد. به عبارت دیگر، در برخی از موضوعات، نقشه‌ها راهنمای مؤثری برای رسیدن به گنج یادگیری هستند.
تجربه در مدرسه
بنا بر پیشنهاد مدیر مدرسه، حلقه درس‌کاوی معلمان بر اساس رشته تدریس مشترک یا هم‌پایه‌بودن تشکیل شد. چون من تنها معلم علوم اجتماعی بودم، قرار شد با انتخاب خودم به یکی از گروه‌ها بپیوندم. گروه انتخابی من فیزیک و شیمی بود. امیدوار بودم با همیاری بتوانیم به موضوع درس‌پژوهی و حل مسئله‌های تدریس و کلاس کمک کنیم. یکی از زمینه‌های گفت‌وگو به حل مسئله‌های درس فیزیک مربوط بود؛ چیزی که من در تدریس خودم با آن مواجه نبودم. در عوض، بیشترین مسئله من این بود که دانش‌آموزان غالباً مطالب درسی را فراموش می‌کردند. من برای پیشگیری و حل این موضوع، از نقشه مفهومی استفاده کردم و به دانش‌آموزان یاد دادم چطور نقشه مفهومی هر بحث و فصل درسی را ترسیم کنند و در عین حال، از آن برای تمرین بیشتر و ایجاد چالش‌های یادآوری بهره بگیرند. این تجربه را با همکاران در میان گذاشتم و گفتم شاید برداشتی از این ایده برای حل مسئله دانش‌آموزان کارساز باشد! در گفت‌وگوهای بیشتر به فن تدریسی رسیدیم که به آن «مدل‌سازی» می‌گویند و به‌نوعی ترسیم نقشه مفهومی در علوم اجتماعی به آن شباهت دارد. در درس‌های علوم پایه نیز ترسیم مدلی از مسئله، راهنمای خوبی برای تعیین شیوه حل مسئله است. نمودارها، نقشه‌های مفهومی، خط زمان و مواردی از این دست می‌توانند مشابه مدل‌ها در علوم فیزیک عمل کنند و به یادگیری بهتر درس بینجامند .
فرمول یادگیری
بسیاری از آموخته‌ها می‌تواند با قرارگیری در یک فرمول که یادگیرنده می‌سازد، دسته‌بندی، مرتب و نیز در ذهن ماندگار شود. یادآوری مطالبی که به‌صورت فرمول درآمده‌اند نیز بسیار ساده‌تر است. برای مثال، برای شناسایی یک منطقه آب و هوایی شاید بتوانیم سه مشخصه را بررسی کنیم که در صورت وجود آن‌ها، منطقه تشخیص داده می‌شود. یا برای رخدادهای تاریخی، ویژگی‌هایی قابل تکرارند که تعیین فرمولی برای آن‌ها، در یادسپاری، یادآوری و نیز پاسخ به سؤالات مرتبط با آن‌ها بسیار کمک می‌کند. بدیهی است، فرمول‌ها در علوم پایه بسیار بیشتر از علوم انسانی کاربرد دارند، اما قابلیت به فرمول درآوردن بسیاری از مطالبی که به‌عنوان نظری شناخته می‌شوند، بالاست و توانایی ساخت فرمول‌ها، زمینه‌ساز پاسخ‌گویی ساده‌تر به سؤالات و حل مسئله است.
تجربه در مدرسه
یک هفته قبل از آزمون‌های ماهانه بود. در مدرسه برای تمرین و دوره بیشتر چالشی راه انداختیم. در این چالش دانش‌آموزان می‌توانستند مهم‌ترین فرمول‌های درسی خود را روی دیواری که برای همین منظور در نظر گرفته‌شده بود بنویسند، بکشند یا نوشته‌های ازپیش‌آماده را روی آن قرار دهند. ارتباط‌دادن مفاهیم آموخته‌شده به یک قالب فرمولی، برای دانش‌آموزان سخت و در عین حال جالب بود. آن‌ها با دیدن نمونه فرمول‌های دیگر دانش‌آموزان، اطلاعات و آموخته‌های خود را خلاصه و دسته‌بندی می‌کردند. در عین حال، برای اینکه از اشتباهات احتمالی پرهیز شود و فرمول‌های درست یا کامل‌تر مورد توجه قرار گیرند، هر بخش به یک فرمول که برای دانش‌آموز خاص یا گروهی از دانش‌آموزان است اختصاص یافت و زیر هر کدام، قسمتی برای درج نظرات تکمیلی، نقد و پیشنهاد در نظر گرفته شد. این کار به مشارکت بیشتر دانش‌آموزان انجامید و در عین حال بانک ارزشمندی از فرمول‌های یادگیری را در اختیار مدرسه و دانش‌آموزان قرار داد.
جمع‌بندی
پرورش توانایی دانش‌آموزان برای کسب موفقیت‌های بیشتر در حل مسئله نیازمند آموزش راهبرد‌هایی است که در نهایت به توانمندی بیشتر آن‌ها برای رویارویی متناسب با مسائل زندگی نیز منجر می‌شود. از جمله این فنون شامل به‌تصویرکشیدن اطلاعات، دسته‌بندی، رنگ‌گذاری، کدگذاری و مواردی از این دست است. هنگامی که دانش‌آموزان می‌توانند داده‌ها را در قالب نمودار، جدول، نقشه، الگو یا مدل دریافت کنند، با سهولت بیشتری قادر خواهند بود مسیر حل مسئله را تشخیص دهند و دنبال کنند. این دسته از راهبردهای حل مسئله گستره وسیعی است که تنها به نمونه‌هایی از آن اشاره شده است.
منابع
1. میرزا پور، سمیرا و بهرامی، حسین (1395). مهارت حل مسئله و تصمیم‌گیری. نشر ادبیان روز. تهران.
2. ایکاف، راسل (1397). هنر حل مسئله با حکایت‌های ایکاف. ترجمه تقی ناصر شریعتی. رسا. تهران.
3. شاهین، فیروزه و قیامی، بهروز (1387). حل مسئله: رویکردها، اهداف، راهبردها. نستوه.
4. کاوی، استفان (1392). راه‌حل سوم. ترجمه مجید شهرابی. نسل نو اندیش. تهران.