زمین‌لرزه‌های اخیر ایران، ترکیه و تاجیکستان مرا به این فکر انداخت که فاصله روش شهرسازی ما با سایر کشورهای جهان چقدر است؟
بین سال‌های 2000 تا 2030، وسعت شهرهای جهان حدود سه برابر می‌شود. در حال حاضر زمین‌شناسان 24 کشور اروپایی از طریق تشکیل یک گروه متخصص در زمین‌شناسی شهری1 در تلاش برای بالا‌بردن تاب‌آوری شهرها در برابر زمین‌لرزه هستند. وظیفه آن‌ها مطالعه در مورد گسترش زیرزمینی شهرها به منظور حمایت از گسترش درست شهرهاست.
همان‌طور که می‌دانید، فشار فزاینده برای استفاده از منابع زیرسطحی، به تغییرات غیرقابل‌برگشت و کاهش استانداردهای زندگی، مانند ناپایداری زمین، افزایش آلودگی‌ها، تخریب زیرزمینی، تغییر کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی، استفاده نادرست از منابع زیرزمینی و مخاطرات زمینی منجر می‌شود. همچنین این تغییرات می‌تواند در سطح زمین به محیط زندگی از طریق ایجاد فرونشست و حفره‌های عمیق، آلودگی آب آشامیدنی و کاهش کیفیت خاک لطمه بزند و به هزینه‌های بالاتر برای اصلاح بینجامد. ناآگاهی و درک‌نکردن شرایط ناشناخته زیرزمینی نه تنها باعث ایجاد عوارضی در طول کار ساخت‌وساز می‌شود، بلکه به تحمیل هزینه قابل‌توجهی در کل پروژه می‌انجامد.
نقش کلیدی مطالعات زمین‌شناسی روی گسل‌ها و مطالعات مکانیک خاک را در برنامه‌ریزی شهری آینده نمی‌توان نادیده گرفت. زیرا برای توسعه شهر، تاب‌آوری آن در برابر زمین‌لرزه و ایجاد شرایط مطلوب زندگی برای شهروندان مفید است. از دیدگاه بسیاری از مردم، بخش زیرین زمین منطقه‌ای خاکستری است؛ یعنی مطالعه آن اهمیتی ندارد. درصورتی‌که مطالعه این بخش اطلاعات زیادی در مورد ذخیره انرژی، منابعی مانند مواد معدنی و ... در اختیار ما قرار می‌دهد.
این مطالعات همان کاری است که در زمین‌لرزه 17 بهمن 1401 ترکیه که «فاجعه قرن» نامیده شد، به‌خوبی انجام نشده بود. درحالی‌که کشورها اروپایی به گسترش زیرزمینی می‌اندیشند، انبوه‌سازی و استفاده از مصالح ارزان و نامناسب، روش کار بسیاری از سازندگان در کشورهای درحال توسعه و حتی در برخی از موارد در کشور خودمان است. ساختمان هرقدر محکم باشد، اما اگر مستقیماً روی گسل ساخته شده باشد، نمی‌تواند از خسارات زمین‌لرزه در امان بماند و از هم می‌پاشد. باید با تهیه نقشه‌های دقیق گسل‌ها برای کل کشور، مناطقی را که مستقیماً روی خط‌های گسل فعال هستند، به مناطق سبز با ممنوعیت ساخت‌وساز تبدیل کرد. برخی از ساختمان‌های نسبتاً جدید نیز در زمین‌لرزه ترکیه فرو ریختند. یعنی احتمال دارد پیمانکاران آن‌ها، با استفاده از راه‌های میان‌بر، سعی در صرفه‌جویی با استفاده از مصالح دارای کیفیت پایین‌تر از سطح استاندارد داشته‌اند و مقامات قبل از تأیید پروژه‌های ساختمانی، دقت لازم را انجام نداده‌اند.
به گفته سینان ترکگان، مهندس عمران و رئیس انجمن مقاوم‌سازی در برابر زمین‌لرزه ترکیه: «روی کاغذ آیین‌نامه طراحی لرزه‌نگاری ترکیه مطابق با استانداردهای جهانی است؛ در واقع بهتر از اکثر موارد است. اما در عمل، وضعیت بسیار متفاوت است.»
دولت ترکیه مشوق‌های مالی ارائه کرد، اما مشارکت در پروژه تحول شهری خود را اجباری نکرد. در نتیجه، تنها افرادی که می‌توانستند از بازسازی درآمد کسب کنند، در این راه گام برداشتند. به‌طور خلاصه، نقص در انتخاب و طراحی نامناسب محل سازه، درک‌نکردن میزان خطر (ریسک)، نبود برنامه‌ریزی لرزه‌ای در سطح ملی و محلی، و وضعیت مالی ضعیف جوامع شهری و روستایی باعث می‌شود، مردم مواد ارزان‌تر و مکان‌های آسیب‌پذیر را برای سکونت انتخاب کنند.
خوش‌دلیم که با داشتن این اطلاعات، دسترسی به منابع علمی، و وجود زمین‌شناسان و مهندسان دلسوز، در آینده‌ای نزدیک هم‌سطح کشورهای پیشروی دنیا در این عرصه وارد شویم.
پی‌نوشت
1. Euro Geo Survey