منطق و فرایند تحول نظام برنامه درسی و تربیتی را تشریح بفرمایید؟
برای تحول برنامه‌های درسی نقشه راهی با عنوان «نقشه راه اجرایی‌سازی برنامه درسی ملی در سطح مدرسه» طراحی شده است. تصور ما این است که برای اینکه هم سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش و هم برنامه درسی ملی و دیگر اسناد، در سطح مدرسه تحقق پیدا کنند، مجموعه‌ای از اقدامات در نظم و آرایش خاصی باید اتفاق بیفتند. ما تا الان برای این اقدامات کمتر طراحی داشته‌ایم و حال سعی کردیم در سازمان برای آن طراحی انجام دهیم. به‌صورت خلاصه، تصور ما این است که اگر بخواهیم از نقطه مدرسه به برنامه درسی نگاه کنیم، اولاً مدرسه باید راهنمای عمل برنامه درسی داشته باشد؛ یعنی هر کدام از عوامل مدرسه، در هر کدام از دوره‌های تحصیلی، باید راهنمای عمل برنامه درسی ملی داشته باشند تا بر اساس آن متوجه باشند در آن دوره تحصیلی چه اهدافی را باید دنبال کنند.
دومین چیزی که باید در اختیار مدرسه قرار دهیم، این است که دست مدرسه و عوامل مدرسه را از مواد و منابع آموزشی و تربیتی پر کنیم؛ یعنی آن چیزهایی که به‌مثابه ابزار یا کمک‌کار معلم هستند، برای پیشبرد اهدافش. ما اسم این مواد و منابع آموزشی را بسته‌های تربیت و یادگیری می‌گذاریم. ما باید بخش قابل‌توجه و قابل قبولی از این مواد و منابع را به مدرسه‌ها معرفی کنیم یا در اختیارشان بگذاریم. حالا یا تولید خود سازمان باشد یا دیگران تولید کنند و سازمان تأیید کند. به این طریق منابع را برای مدرسه تأمین می‌کنیم.
سومین چیزی که باید برای مدرسه تأمین کنیم، این است که یک نظام خدمات پشتیبانی علمی باید داشته باشیم که پابه‌پای مدرسه پیش بیاییم و نیازهایش را پاسخ‌گو باشیم. برای پاسخ‌گویی به این سه هدف یا این سه نقطه تحولی که باید در مدرسه تحقق پیدا کند، پیش‌بینی سازمان این است که بتوانیم هشت گام را بپیماییم:
گام اول که خود شامل دو بخش است، گام تدوین چارچوب‌های انسجام‌بخشی است که عبارت‌اند از:
1. نظام‌واره‌های شایستگی‌های پایه و عمومی دوره تربیت رسمی عمومی
2. بیانیه هویت دوره‌های تحصیلی
مقصود از نظام‌واره‌های شایستگی‌های پایه و عمومی دوره تربیت رسمی عمومی، آن دسته از ویژگی‌ها، صلاحیت‌ها، توانمندی‌ها و مهارت‌هایی هستند که دانش‌آموزان، فارغ از اینکه کدام رشته تحصیلی را انتخاب می‌کنند و به کدام مسیر می‌روند، به آن‌ها نیاز دارند. این چیزی است که تا الان کمتر بدان پرداخته شده و بنای جدی داریم که در این دوره آن را پررنگ کنیم. پس نظام‌واره‌های شایستگی‌های مشترک که الان در حال حاضر با تمرکز بر چهار شایستگی «هویت اسلامی‌ایرانی، تفکر، ارتباط مسئولانه و مؤثر، و مدیریت خود» آن را سامان می‌دهیم، بخشی از این گام است.
بخش دیگر این گام، تدوین بیانیه هویت دوره‌های تحصیلی است. به‌صورت خلاصه در این بخش متمرکز هستیم بر اینکه بگوییم هر دوره تحصیلی چه غایت اصلی و چه ایده اساسی دارد و به دنبال تحقق چه چیزی است. به‌طور مثال، ما انتظار داریم در دوره متوسطه اول چه اتفاقی بیفتد؟ و در هر کدام از این دوره‌ها چه اصول خاصی بر محتوای آموزشی و روش‌های یاددهی‌یادگیری حاکم هستند؟ دانش‌آموزان چه ویژگی‌هایی دارند که ما باید بر اساس آن ویژگی‌ها آموزش را سازمان‌دهی کنیم. همچنین، در ذیل بحث هویت دوره‌های تحصیلی یا به موازات آن، به یک مجموعه نکات و ملاحظات درباره بازطراحی دوره آموزش متوسطه توجه خواهیم کرد.
گام دوم آماده‌سازی راهنمای حوزه‌های تربیت و یادگیری است. ما 11 حوزه تربیت و یادگیری داریم که هر کدام یک راهنمای برنامه درسی دارند. البته این راهنمای برنامه درسی قبلاً در سازمان در سال 99 انجام شده است. ما صرفاً با استفاده از نتایج گام 1، تجربه همکاران دیگر را اصلاح و پیرایش خواهیم کرد و به سمت به‌روزرسانی محتوای آموزشی پیش خواهیم رفت.
گام سوم که بسیار مهم است، تعیین عنوان‌های درس‌ها و توزیع زمان آموزش و همچنین، به‌طور مشخص، بازطراحی دوره متوسطه دوم است. همکاران می‌دانند، یکی از مهم‌ترین دوره‌هایی که هم از نظر حجم و تعداد درس‌های تخصصی موردتوجه است و از این نظر انتقاداتی به آن بوده و هم از این نظر که با چالش‌ها و دشواری‌هایی روبه‌روست، دوره متوسطه دوم است که باید در عنوان‌های آن‌ها تغییراتی اتفاق بیفتد. در افقی گسترده‌تر، عنوان‌های درس‌ها و چگونگی توزیع زمان آموزش از مهم‌ترین چیزهایی هستند که اگر بخواهیم از منظر مدرسه به برنامه درسی نگاه کنیم، درمی‌یابیم که در تحقق برنامه درسی و در وضعیت عینی یادگیری دانش‌آموزان نقش بسیار مهمی دارد. اینکه ما چه درس‌هایی را داریم و عنوان‌های این درس‌ها چقدر بر اساس نگاه‌های رشته‌ای (دیسیپلینی) بسته‌شده یا بر اساس نگاه‌های مهارت‌محور. قطعاً ما برای تحول مطلوب در برنامه درسی نیازمند بازنگری در جدول عنوان‌های درس‌ها و همچنین چگونگی توزیع آن‌ها هستیم. مثلاً به وقتی که برای فعالیت‌های تربیتی در اختیار مدرسه است، یا برای آموزش‌های مهارتی یا شایستگی‌های غیرتحصیلی، باید توجه شود.
در گام چهارم تصمیم داریم ناظر به هر کدام از عنوان‌های درسی در جدول درس‌ها، یک راهنمای تفصیلی آن عنوان یا به عبارتی یک سرفصل برایش بنویسیم. بر اساس این راهنما مشخص می‌کنیم آن عنوان درسی باید به چه چارچوب‌هایی از محتوای درسی بپردازد، چه اهدافی را تعیین کند و چه اصول کلی بر آن حاکم باشد.
گام پنجم، تولید راهنمای عمل برنامه درسی ملی در سطح مدرسه و ارائه آن به مدرسه است. در واقع، همان راهنمای عملی که به مدرسه می‌دهیم تا بر اساس آن اولاً وظایف و مأموریت‌های خودش را بداند و ثانیاً خودش بتواند بر اساس آن برنامه‌اش را تنظیم کند. این راهنمای عمل از چند نظر شبیه طرح بوم است. از نظری هم ما تا به حال سابقه‌اش را نداشتیم. در واقع، از طرفی به مدرسه خواهیم گفت تکالیفت چیست و از طرفی باید حدود اختیارات مدرسه مشخص شود.
در گام ششم، راهنمای تولید بسته‌های تربیت و یادگیری و استانداردهای مرتبط با آن را تهیه خواهیم کرد تا گروه‌های تألیف بتوانند متناسب با این راهنما‌ها، پیشنهادهای خودشان را ارائه کنند. تا الان سازمان به‌صورت متمرکز خودش به تألیف کتاب و تولید بسته‌های تربیت و یادگیری می‌پرداخت. البته در تولید برخی از محتواهای چندرسانه‌ای که به‌عنوان رمزینه‌های پاسخ‌سریع در کتاب‌های درسی درج شده‌اند، از تولیدکنندگان غیرسازمانی هم زیاد استفاده کرده‌ایم. این مسیر را ادامه خواهیم داد. بر اساس این نقشه راه جدید، برنامه ما این است که این فرایند را گسترش بدهیم؛ به‌خصوص در یک مجموعه از تألیف کتاب‌ها که می‌توانیم، از ظرفیت‌های بیرونی استفاده کنیم. بنا این است که بتوانیم این امکان را فراهم کنیم. قطعاً شرط اول فراهم‌کردن چنین امکانی آن است که استانداردهای کتاب درسی و اجزای بسته‌های تربیت و یادگیری را که دیگران می‌توانند در تولیدش مشارکت کنند، تولید کنیم. ما باید این راهنمای تولید را آماده کنیم. پس از آن، گروه تولیدکننده می‌تواند از همکاران داخل سازمان باشد یا از مجموعه بیرون سازمان.
گام هفتم، گام تولید بسته‌های تربیت و یادگیری است، اعم از تألیف کتاب یا تولید محتوای چندرسانه‌ای که گروه‌های داخل سازمان یا بیرونی انجام خواهند داد.
گام هشتم هم تدوین نظام خدمات پشتیبانی و ارائه این خدمات است که وقتی بسته‌های تربیت و یادگیری به مدرسه‌ها ارائه می‌شوند، سازمان به ارائه خدمات متعهد باشد.
بر اساس این نقشه کلان، راهنمای اجرای برنامه درسی در سطح مدرسه چگونه خواهد بود؟
ما در واقع در این نقشه، در گام پنجم، تهیه راهنمای عمل برنامه درسی ملی در سطح مدرسه را پیش‌بینی کرده‌ایم. راهنمای عمل عبارت است از یک متن توضیحی که به عوامل مدرسه (مدیر و معلمان و ...) خواهد گفت، برای اجرای برنامه درسی در سطح مدرسه چه کارهایی باید بکنیم. در این مسیر، راهنمای اجرا به عوامل داده خواهد شد. ما سعی خواهیم کرد در آن راهنمای عمل یک نسخه یا ویرایشی از برنامه درسی ملی و دیگر اسناد تحولی را به زبان مدرسه و برای مدرسه آماده کنیم تا همکاران به‌صورت بسیار عینی و جزئی بدانند چه باید بکنند. به‌خصوص یک تصویر کلان از آن دوره داشته باشند. لذا بخشی از آن راهنمای عمل به یک مجموعه آگاهی‌بخشی‌هایی اختصاص دارد که ذهنیت کلان همکاران ما را نسبت به آن دوره شفاف کند. مثلاً توضیحاتی از این جنس که هدف کلی این دوره چیست؟ ویژگی‌های دانش‌آموزان در این دوره چیست؟ کسانی که در این دوره تدریس می‌کنند چه ملاحظاتی باید داشته باشند. بخشی از این راهنما به این کلیات اختصاص دارد و بخش‌های دیگر به این خواهند پرداخت که برای تأمین این اهداف به چه نوع مواد آموزشی و چه ساعت‌هایی نیاز است و منطق کلی ساعت‌ها در این دوره چیست؟ چه اقداماتی را مدیر و عوامل مدرسه باید انجام دهند؟ چه اصول و روشی را باید در کارشان حاکم کنند و چگونه باید دستیابی به این اصول را دنبال کنند و آن را بسنجند. لذا راهنمای اجرای برنامه درسی در سطح مدرسه، به تفکیک هر دوره تحصیلی، چیزی است که در گام پنجم آماده خواهد شد و در اختیار مدرسه قرار داده می‌شود.
مشارکت معلمان و استادان در طراحی و تولید این طرح‌واره چگونه خواهد بود؟
سؤال بسیار خوبی است. یکی از نقاط ضعف فعالیت‌های سازمان این بوده که کمتر از منظر مدرسه و از منظر معلمان به برنامه درسی ملی نگاه کرده است. ما در این طرح‌واره و نقشه راه سعی می‌کنیم حداکثر مشارکت را از معلمان و استادان و صاحب‌نظران داشته باشیم. علی‌القاعده، بخش‌هایی از طرح‌واره هست که نیازمند مطالعات پیشینی است و این مطالعات پیشینی را به کمک صاحب‌نظران و استادان و کسانی که تخصصی در آن زمینه دارند، به دست خواهیم آورد. افزون بر آن، هر یک از این گام‌ها یا اکثر آن‌ها در مرحله‌ای نیازمند اعتباربخشی هستند. برای اعتباربخشی در نظر داریم به‌طور خاص از معلمان و دبیران و آن دسته از فعالان تعلیم و تربیتی که در میدان مدرسه هستند، استفاده کنیم. علاوه بر آن، در گام‌های تولید و آماده‌سازی هم همیشه در سازمان، در شوراهایی که درگیر این کار هستند، از مشارکت معلمان بهره‌مند می‌شویم. در نظر داریم برای برخی از گام‌ها شیوه‌های متعدد اعتبارسنجی را به کار ببریم که در آن همه مشارکت‌کنندگان از نظرات دیگران هم مطلع می‌شوند و می‌توانند به نظرات هم‌رأی مثبت یا منفی بدهند تا بتوانیم در اعتباربخشی‌ها شفافیت بیشتری داشته باشیم.
پیش‌بینی شما درباره زمان آغاز تولید بسته‌های تربیت و یادگیری چیست؟
پیش‌بینی ما این است که به فضل خدا، اگر شرایط مهیا شود، از ابتدای سال 14٠3 اولین بسته آزمایشی مربوط به دوره اول ابتدایی را شروع کنیم. در دوره متوسطه کار وابسته به این است که عنوان‌های درس‌ها و همچنین باز طراحی دوره متوسطه دوم را به چه نحوی پیش ببریم. بر اساس نوع طراحی‌ای که آنجا انجام می‌دهیم و تغییری که در کتاب‌ها و مواد و منابع آموزشی متوسطه صورت می‌گیرد، تصمیم خواهیم گرفت و اقدام خواهیم کرد. الان فعلاً برای دوره اول ابتدایی پیش‌بینی داریم که ان‌شاءالله از مهر 14٠3 بتوانیم اولین بخش‌های گام فرایند تولید بسته را شاهد باشیم.
جمع‌بندی
تلاش ما این است که در طراحی این نقشه یا طرح‌واره، اولاً تا جای ممکن، به آنچه نیاز دانش‌آموز و جامعه است و مغفول بوده، توجه کنیم؛ به‌خصوص مباحثی مثل شایستگی‌های پایه و عمومی و توانمندی‌هایی که بچه‌ها برای زندگی امروزی به آن نیاز دارند، اما در برنامه درسی و محتوای آموزشی کمتر بدان پرداخته شده است. همچنین، تمرکز و تلاشمان این بوده که سعی کنیم به برنامه درسی و محتوا از منظر مدرسه و معلم نگاه کنیم. البته توجه داریم که همیشه محدودیت‌ها و موانعی هم وجود دارند که باعث می‌شوند آنچه مدنظرمان است، نتوانیم به‌صورت کامل عملیاتی کنیم. به این نکته هم توجه داریم که هر چه طراحی ما خوب باشد، اگر در مقام اشاعه و ترویج و اجرایی‌شدن نتوانیم آن تغییر نگرش را به‌خوبی رقم بزنیم، برنامه موفقیت‌آمیز نخواهد بود. لذا با همکاری دیگر معاونت‌ها و دیگر بخش‌های وزارتخانه، باید بخشی از انرژی و تلاش را بگذاریم بر واردکردن این مواد و منابعی که در مدرسه تولید می‌شود.
در واقع، اینکه محصول ما به زبان مدرسه و موردپذیرش مدرسه باشد، یکی از ملاحظات جدی ماست؛ به‌خصوص آن خروجی‌هایی که به‌طور مستقیم به مدرسه عرضه خواهند شد. مثل راهنمای عمل برنامه درسی ملی در سطح مدرسه یا اجزای بسته‌های تربیت و یادگیری. این‌ها حتماً باید این ویژگی را داشته باشند که به زبان مدرسه نوشته شده باشند و در مدرسه موردپذیرش واقع شوند. در آخر از همه معلمان و دلسوزان می‌طلبیم که ما را در این مسیر یاری کنند.