نهاد آموزشوپرورش نقشی اصلی و اساسی در رشد و پیشرفت جامعه دارد. ارتقای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جوامع به پیشرفت کمی و کیفی آموزشوپرورش بستگی دارد. در برنامه‌ریزی آموزشی و پرورشی، زاویه‌ها و فصل‌های مختلف و متفاوتی را باید در نظر داشت. از جمله می‌توان به شناخت نیازها و علاقه‌های جامعه هدف و شناخت عناصر آموزش‌دهنده و آموزش‌گیرنده اشاره کرد. آموزشوپرورش با شناخت و آگاهی از این عوامل می‌تواند به پیش‌بینی، طراحی، برنامه‌ریزی و اجرای دقیق و حساب‌شده برنامه‌های آموزشی اقدام کند.
در این بین، «نیازسنجی» از گام‌های مهم و پیش‌نیاز برنامه‌های آموزشی و تدوین محتوای فعالیت‌های آموزشی و پرورشی است و به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی و ضروری فرایند برنامه‌ریزی در قلمروهای گوناگون محسوب می‌شود. مهم‌ترین هدف مطالعات نیازسنجی، فراهم‌آوردن اطلاعات برای برنامه‌ریزان در جهت تعیین نیازهای آموزشی است (فتحی واجارگاه، 1381).
با وجود جایگاه و اهمیت اساسی نیازسنجی در برنامه‌ریزی آموزشی، به نظر می‌رسد در نظام متمرکز برنامه‌ریزی درسی ایران، نیازسنجی حلقه گمشده است (بنار، 1381). این در حالی است که تدوین و اجرای برنامه‌های درسی مطلوب، بدون بررسی دقیق نیازها و اولویت‌ها، امکان‌پذیر نیست. گرچه ادعای نظام آموزشی، تمرکز آموزش رسمی مدرسه‌ای بر متوسط نیازهاست، اما از شیوه علمی دستیابی به متوسط نیازها اطلاع چندانی در دسترس نیست. با فرض صحت و درستی سنجش متوسط نیازها نیز، تنوع و گوناگونی خواست‌ها و علاقه‌های آموزشی و تربیتی دانش‌آموزان، امکان پوشش ندارد (ناصری، 1394).
نیازهای دانش‌آموزان در هریک از دوره‌های تحصیلی متفاوت است و این تفاوت در دوره متوسطه با تغییرات جسمی ناشی از بلوغ و دوره نوجوانی به صورتی شدیدتر به چشم می‌خورد. دوره نوجوانی به لحاظ شرایط و ویژگی‌های خاص از حساسیت بیشتری نسبت به سایر دوره‌های زندگی انسان برخوردار است. این دوره با تغییرات رشدی همه جانبه جسمی، عقلی، عاطفی، اجتماعی، معنوی و اعتقادی همراه است و یقیناً تغییرات مذکور نیازهای خاصی را دامن می‌زند.
با وجود این برخی شواهد و مطالعات نشان می‌دهند در برنامه‌ریزی‌ها به چنین نیازها و مسئله‌هایی توجه لازم نشده است و آماده‌سازی دانش‌آموزان برای زندگی و رویارویی با مشکلات روزمره در نظام تعلیم‌وتربیت به میزان کافی مورد توجه قرار نگرفته است (جوانمرد و پورقهرمانی، 1394؛ امینون و شریفی‌پور، 1395؛ باقری و رحیمیان، 1396؛ آل‌احمدی و شرفی ابقا، 1395). به همین دلیل نیز دانش‌آموزان دوره متوسطه وضعیت موجود برنامه آموزشی را پاسخ‌گوی نیازهای خود تشخیص نداده‌اند و ایجاد تغییر در این برنامه‌ها را ضروری می‌دانند (حاج حسینی، شبیری و فرج الهی، 1389).
تولید محتوای متناسب با نیازهای واقعی و ویژگی‌های شناختی دانش‌آموزان، ضمن توسعه عدالت آموزشی و ایجاد فرصت‌‌های برابر دسترسی به منابع خواندنی برای دانش‌آموزان، نه تنها تأثیر مثبتی بر بهره‌وری کل نظام آموزشی دارد (بندهای 6-12، 3-4 و 8-12 سند برنامه درسی ملی، بند 1-16 سند تحول بنیادین آموزش و پرورش)، بلکه تضمین‌کننده یادگیری مادام‌العمر و مشارکتی نیز هست؛ به نحوی که با انعطاف‌پذیرکردن آموزش، آن را از دایره محدود مدرسه و زمان و مکان خاص رها می‌کند و امکان آموزش آگاهانه، آزادانه و داوطلبانه، دلپذیر و اشتیاق‌انگیز را فراهم می‌سازد. علاوه بر این، شناخت نیازهای دانش‌آموزان برای دبیران به‌طور اعم و دبیران علوم اجتماعی به‌طور اخص، اهمیت بسزایی دارد و می‌تواند راهنمای آموزش و تدریس، جلب مشارکت دانش‌آموزان در تولید دانش و انطباق محتوای آموزش با زندگی اجتماعی قرار گیرد.
با چنین درک دریافتی از ضرورت و اهمیت سنجش نیازهای دانش‌آموزان، یافته‌های پژوهشی که سال گذشته از سوی دفتر انتشارات و فناوری‌های آموزشی انجام شده است (شاه‌محمدی، 1401) را در مورد نیازهای فرهنگی و آموزشی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه مرور می‌کنیم. این یافته‌ها از بررسی و تحلیل مصاحبه با 56 دانش‌آموز دختر و پسر دوره دوم متوسطه از استان‌های هرمزگان، مازندران، خراسان جنوبی، کردستان و سه مناطق 1، 10 و 15 شهر تهران به‌دست آمده‌اند.
نتایج مصاحبه با دانش‌آموزان پسر نشان داد که دانش‌آموزان پسر دوره دوم متوسطه به مطالب علمی و آموزشی به‌روز، جدید و متنوع، اطلاعاتی در مورد فناوری‌های نوین و شرایط دسترسی به منابع علمی معتبر، مهارت‌های حرفه‌آموزی برای کسب درآمد و برآورده‌کردن نیازهای اقتصادی (تحصیلی و زندگی)، معرفی افراد موفق در رشته‌های دانشگاهی متفاوت و مشکلاتی که برای رسیدن به هدف خود پشت سر گذاشته‌اند، نیاز دارند. علاوه بر این، پسران دانش‌آموز خواهان معرفی بازی‌های ویدئویی و رمان‌های خارجی و ایرانی و مطالبی هستند که اوقات فراغتشان را پر کند. آشنایی با مسئله‌های روز دنیا و آگاه‌بودن از مسئله‌ّهای جامعه هم یکی از دغدغه‌های دانش‌آموزان است.
یافته‌ها همچنین نشان می‌دهند برای دانش‌آموزان پسر، در کنار تمام دغدغه‌های آموزشی، توجه به هویت ملی، فرهنگی و دینی بسیار حائز اهمیت است. از چنین منظری دانش‌آموزان اعلام کرده‌اند مشتاق اگاهی از مطالبی در مورد سرگذشت پیشینیان و تاریخ قوم‌های متفاوت ایران، پیشینه و آداب و رسوم کشور هستند. دانش‌آموزان پسر با توجه به قرارگرفتن در آستانه دوران بلوغ نیازمند مطالبی در زمینه موضوع‌های روحی و روانی، آداب اجتماعی و برقراری ارتباط، شیوه‌های مهار خشم، فشار روانی (استرس) و مهارت «نه گفتن» در برابر برخی از خواسته‌های دیگران هستند.
نتایج مصاحبه با دانش‌آموزان دختر نیز نشان داد از منظر دانش‌آموزان دختر دوره دوم متوسطه، وجود بخش‌های مشاوره‌ای و پاسخ به سؤال‌های پر‌چالش مربوط به این گروه سنی جزو اولویت‌هاست. به‌علاوه آن‌ها به موضوع‌های علمی، آموزشی و پژوهشی، شیوه دسترسی به منابع اطلاعاتی، فناوری‌های روز، معرفی افراد موفق در زمینه‌های مختلف و بیان راز موفقیت آن‌ها از زبان خودشان، نیاز دارند.
دختران همچنین نیازمند آشنایی و آموزش شیوه‌های مهار خشم، آداب معاشرت و ارتباط‌گیری با دیگران، نحوه مدیریت زمان و مهارت‌های زندگی هستند. آموزش روش صحیح مطالعه و استفاده بهینه از فضای مجازی، آموزش سواد رسانه‌ای و چگونگی حفظ حریم‌ها، از جمله دیگر نیازهای دختران است. تقویت هویت فرهنگی ـ دینی، نیازهای معنوی - اخلاقی، آشنایی با مفاخر و چهره‌های ماندگار، و آشنایی با کشورهای دیگر و جهانگردی، از دیگر مطالبات دانش‌آموزان است.
به‌طورکلی یافته‌ها نشان می‌دهند، از دیدگاه گروه قابل توجهی از دانش‌آموزان، دوره دوم متوسطه پل ورود به دانشگاه است و ادامه آن تحصیلات عالی و تکمیلی است. آزمون ورودی دانشگاه‌ها و چگونگی کسب آمادگی لازم برای شرکت در این آزمون، معرفی شیوه‌های مطالعه، معرفی و مصاحبه با نفرات برگزیده آزمون ورودی دانشگاه‌ها، از جمله نیازهای‌های دانش‌آموزان است.
گروه دیگری از دانش‌آموزان که در مقایسه با گروه اول از نظر فراوانی در جایگاه دوم قرار می‌گیرند، دوره دوم متوسطه را آغاز ورود به بازار کار و اشتغال می‌دانند. به همین دلیل آموزش فن‌های (تکنیک‌های) کارآفرینی، مهارت‌های فنی‌وحرفه‌ای و معرفی حرفه‌ها و شغل‌ها و روند تحول آن‌ها را یک نیاز و ضرورت می‌دانند. نیازهای معنوی دینی و اخلاقی، مسئله‌ها و مشکلات روحی و روانی دوران بلوغ از یک سو، و ضرورت آشنایی با مهارت‌های اجتماعی برای برقراری ارتباط و دوستی از سوی دیگر، در کنار روند رو به تزاید رشد آسیب‌های اجتماعی، موجب شده است گروه قابل توجهی از دانش‌آموزان به آموزش چنین مسئله‌ها و موضوع‌هایی احساس نیاز کنند.
آغاز سن مشارکت رسمی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، در کنار فوران اخبار و وقایع سیاسی، خواه‌ناخواه ذهن دانش‌آموزان را به این موضوع‌ها جلب می‌کند. به همین دلیل نیز گروهی از دانش‌آموزان نسبت به آموزش مسئله‌های سیاسی و روز و شیوه تحلیل موضوع‌های اجتماعی و سیاسی احساس نیاز می‌کنند.
منابع
1. آل‌احمدی، مریم‌السادات و شرفی ابقاء، افسانه (1395). «اهمیت و لزوم استفاده از کتاب درسی به‌روز در فرایند یاددهی – یادگیری». کنفرانس ملی دانش و فناوری روان‌شناسی، علوم تربیتی و جامع روان‌شناسی ایران.
2. امینیون، عفت و شریفی‌پور، زهرا (1395). «ضرورت بررسی کتب درسی و تحلیل محتوا در نظام آموزش و پرورش ایران». دومین کنفرانس بین‌المللی و علوم انسانی.
3. باقری نجف‌آباد، زینب و رحیمیان، جلال (1396). «تحلیل محتوای متون درسی زبان فارسی از نظر تناسب آن با سن دانش‌آموزان». نشریه فناوری آموزش. شماره ۲. زمستان.
4. بنار، نوشین (1381). «بررسی هدف دانش‌آموزان از فعالیت در کلاس‌های ﺗﺮبیت بدنی مدرسه‌های راهنمایی و دبیرﺳﺘﺎن رﺷﺖ». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه گیلان. رشت.
5. جوانمرد، غلامحسین و پورقهرمانی، سوسن (1394) «نقش هوش هیجانی و سازگاری اجتماعی در تبیین و پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه». فصلنامه پژوهش‌های کاربردی در روان‌شناسی. شماره ۲.
6. حاج حسینی، حمیده؛ شبیری، سیدمحمد؛ فرج‌الهی، مهران (1389). «نیازسنجی و تعیین اولویت‌های آموزشی دانش‌آموزان دوره متوسطه در زمینه محیط زیست و توسعه پایدار». نشریه علوم و تکنولوژی محیط زیست. شماره ۱۲.
7. شاه‌محمدی، نیره (1401). «شناخت، مطالبه و ارزیابی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه از مجله رشد». دفترانتشارات و فناوری‌های آموزشی.
8. فتحی واجارگاه، کوروش (1400) نیازسنجی آموزشی: الگوها و فنون. انتشارات آییژ. تهران.
9. یاوری، ناصر؛ کاویانی، الهام؛ محمدی، سحر (1395). «بررسی تأثیر رسانه‌های آموزشی در بهینه‌سازی فرایند تدریس». اولین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در حوزه علوم تربیتی و روان‌شناسی و مطالعات اجتماعی ایران. مؤسسه بین‌المللی مطالعات و توسعه علم خاورمیانه. تهران.