مقد‌مه
آسیب‌های اجتماعی و همچنین رفتارهای پرخطر و ناسالم از جمله عوامل مخاطره‌آمیز مهمی هستند که به‌خصوص در دوره‌ی ابتدایی سلامت روانی ـ اجتماعی دانش‌آموزان را تهدید می‌کنند. معلمان با‌نفوذترین و محبوب‌ترین افرادی‌اند که می‌توانند در این مرحله‌ی حساس، در قالب بازی و با آموزش مهارت خــودآگاهی، دانــش‌آموزان را یاری کنند. خودآگـاهی یــا خــودشناسی اولین و مهم‌ترین مهارتی است که پایه و زیربنای یادگیری تمام مهارت‌ها برای داشتن یک زندگی باکیفیت قرار می‌گیرد.
این مهارت در چهار زمینه‌ی «جسمی»، «شناختی»، «رفتاری» و «رشدی» به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا شناخت بیشتری به خودشان پیدا کنند و به هویت ثابت و پایداری دست یابند و با این شناخت در برابر چالش‌های پیش رو مصون بمانند. دانش‌آموزان با کسب مهارت خودآگاهی قادر خواهند بود در بسیاری از مواقع بحرانی هیجانات منفی خودشان را مهار کنند و تصمیم‌های منطقی و صحیحی بگیرند.
بسیاری از دانش‌آموزان در دوره‌های ابتدایی از خواسته‌ها و نیازهای واقعی‌شان آگاه نیستند و نمی‌توانند نقاط قوت و ضعف خودشان را تشخیص دهند. متأسفانه آن‌ها در دوره‌های بالاتر نیز در طول چند سالی که در محیط مدرسه آموزش می‌بینند، باز هم به مهارت خودآگاهی دست پیدا نمی‌کنند. مهارتی که نبود آن منجر به «بحران هویت» در نوجوان می‌شود. این وضعیت نشان می‌دهد مدرسه‌ها نیز در این زمینه همانند خانواده‌ها بسیار ضعیف عمل کرده‌اند؛ اما این خلأ می‌تواند به دست معلمان پر شود.
ارائه‌ی راه‌حل‌ها و اجرای آن‌ها
مرحله‌ی اول: آشنایی با جنبه‌های خودآگاهی
گام اول: شناخت جسم
الف) آموزش از طریق دیدن: ابتدا از دانش‌آموزان بخواهید، به‌عنوان مثال، ویژگی‌های ظاهری صورت خود را بیان کنند. سپس از بچه‌ها بخواهید خود را در آینه ببینند تا متوجه شوند به کدام موارد اشاره نکرده‌اند.
ب) آموزش از طریق نقاشی: از دانش‌آموزان بخواهید صورت خود را نقاشی و مثلاً رنگ چشمان خودشان را رنگ‌آمیزی کنند. سپس از تک‌تک آن‌ها رنگ چشمشان را سؤال و با آن‌ها مشارکت کنید. اگر جواب سؤال را نمی‌دانستند، به آن‌ها کمک کنید؛ مثلاً همان لحظه به دانش‌آموز اجازه دهید در آینه نگاه کند و رنگ چشمانش را به شما بگوید.
گام دوم: شناخت روانی
هدف این است که دانش‌آموزان متوجه شوند چه اندازه با صفات و ویژگی‌های اخلاقی و روانی خودشان آشنا هستند. از آن‌ها بخواهید ده ویژگی خودشان را بنویسند و از بین این ویژگی‌ها، سه تا از بارزترین و برجسته‌ترین خصوصیات را انتخاب و در یک صفحه آن‌ها را توصیف کنند.
گام سوم: شناخت هیجانات
در این مرحله می‌خواهیم به دانش‌آموزان کمک کنیم تا بدانند در هر موقعیت چطور به احساساتشان واکنش نشان بدهند و آن‌ها را تجربه کنند. برای این منظور، از این مراحل می‌توانید استفاده کنید:
الف) از بازی احساسات استفاده کنید؛ یک صورت خندان بکشید و از دانش‌آموز بپرسید چه زمانی خوش‌حال می‌شود و با خنده نشان بدهد.
ب) از آن‌ها بخواهید دفترچه‌ی یادداشتی تهیه کنند و طی یک هفته هیجانات و احساسات خودشان را بنویسند که چه موقع خوش‌حال، ناراحت و عصبانی می‌شوند.
گام چهارم: شناخت رشدی
الف) از دانش‌آموزان بخواهید اعضای خانواده‌ی خود را نقاشی کنند. سپس از آن‌ها تفاوت‌ها و شباهت‌های افراد نقاشی‌شده را سؤال کنید.
ب) از دانش‌آموزان بخواهید نقاط قوت و ضعف خودشان را بیان کنند و بگویند چطور می‌توانند نقاط ضعف خودشان را برطرف کنند.
مرحله‌ی دوم: رشد خودآگاهی
این مراحل برای رشد خودآگاهی می‌توانند مفید باشند:
گام اول: داستانی را انتخاب و بعد از خواندن بخشی از آن مکث کنید و از دانش‌آموزان بخواهید بقیه‌ی داستان را بگویند.
گام دوم: (بازی صندلی داغ) یک صندلی در جلوی کلاس قرار دهید و از دانش‌آموزی بخواهید رو به کلاس در روی صندلی بنشیند و سایر دانش‌آموزان ویژگی‌های مثبت او را بیان کنند تا حسابی داغ شود.
گام سوم: (استفاده از کارت) روی کاغذ یا برگه‌ای مقوایی جمله‌ای را بنویسد و با نشان‌دادن کارت‌های حاوی جملات به دانش‌آموزان، از آن‌ها بخواهید احساس متناسب با جمله‌ی موردنظر را پیدا کنند و آن را در چهره‌شان نشان دهند.
گام چهارم: از دانش‌آموزان بخواهید به نوبت، با حاضرشدن در جلوی کلاس، خودشان را به دیگران معرفی کنند؛ ابتدا نقاط قوت خود را بگویند و سپس برای نقاط ضعف خود را‌ه‌حلی ارائه دهند.
نتیجه‌گیری
بنا به عوامل متعدد در سال‌های اخیر شاهد رشد چشمگیر آسیب‌های اجتماعی در کشور بوده‌ایم؛ لذا نیاز است با تمهیدات لازم و مفید، برای بالابردن سطح دانش و آگاهی دانش‌آموزان که مهم‌ترین سرمایه‌های ملی این مرزوبوم به شمار می‌آیند، تلاش کنیم و این‌گونه آن‌ها را در برابر رفتارهای پرخطر و ناسالم اجتماعی محفوظ و مصون نگاه داریم. این امر محقق نخواهد شد مگر آنکه دانش‌آموزان بتوانند، با همت معلمان مقطع ابتدایی، به اولین قدم در این راه که کسب مهارت خودشناسی یا خودآگاهی است، نائل شوند و در عمل مهارت‌های زندگی را به کارگیرند.
منبع
معصوم‌پرست، شیوا، (1400)، مهارت‌های اثربخش در جهت بهتر زیستن، تهران: ملت.