تقابل کیفیت و کمیت، بی‌توجهی به کیفیت‌گرایی در بسیاری از امور و ساده‌انگاری کارها و تحقق فرایندها به ساده‌ترین و حتی تصادفی‌ترین شیوه، به‌طوری که با کمترین کیفیت به اجرا درآیند، از مباحث چالش‌برانگیز حوزه تعلیم‌وتربیت و مدرسه‌داری بوده‌اند. از این رو تصمیم گرفته‌ایم در دوره جدید ماهنامه رشد مدیریت مدرسه از کیفیت، کنترل کیفیت و مفاهیم مرتبط با آن سخن بگوییم. در نخستین شماره، برای آنکه با مفهوم کیفیت بیشتر آشنا شوید، چند مطالعه موردی واقعی را، که مؤلف این سلسله مطالب همه آن‌ها را از نزدیک دیده و در هنگام وقوع آن‌ها حاضر بوده است، ذکر خواهیم کرد و آنگاه از شماره بعد تعریف، مفاهیم و اصول کیفیت و کنترل کیفیت را پی خواهیم گرفت. از شما خوانندگان گرامی درخواست می‌کنیم با دقت در مطالعات موردی ذکرشده، تعریف خودتان از کیفیت را روی کاغذ بیاورید و با تعریف‌هایی که از شماره بعد به‌مرور آن‌ها را مطرح خواهیم کرد، مقایسه کنید. همچنین، برای بهره‌برداری بهتر از مباحث، انتظار داریم تمامی تمرین‌ها و فعالیت‌های خواسته‌شده را به‌صورت گروهی و با اعضای گروه مدیریتی مدرسه تحت مدیریت خودتان انجام دهید.
تقابل کمیت و کیفیت
میانگین درصد قبولی مدرسه‌ای در امتحانات پایان سال تحصیلی، صد درصد شده است. مدرسه‌ای دیگر، درست در صد‌قدمی همان مدرسه، به همان درصد قبولی صد درصد نائل شده است. میانگین معدل دانش‌آموزان مدرسه شماره 1، 32/12 و دانش‌آموزان مدرسه شماره 2، 67/17 شده است. هر دو مدرسه در امتحانات نوبت شهریورماه هیچ شرکت‌کننده‌ای نخواهند داشت و از این بابت خیالشان راحت است که می‌توانند برنامه‌ریزی سال جدید را سر وقت شروع کنند.
- در این دو واحد آموزشی، کار کدام‌یک را باکیفیت می‌دانید؟ چرا؟
برگزاری 9 شورای معلمان؛ دقیقاً طبق آئین‌نامه اجرایی مدارس
مدرسه توانا در طول سال تحصیلی 9 جلسه شورای معلمان برگزار کرده است. اگرچه طبق آیین‌نامه اجرایی، مدرسه‌ها باید به تعداد ماه‌های سال تحصیلی دو شورا و در مجموع 18 شورا برگزار کنند، ولی برگزاری حداقل 9 شورا هم قابل‌قبول شمرده شده است. آموزشگاه توانا، به دلیل برگزاری 9 جلسه شورای معلمان، که بیشترین تعداد شورای برگزارشده بوده است، از سوی دایره آموزشی در اداره، شایسته تقدیر شناخته‌شده و به‌عنوان موفق‌ترین مدرسه در زمینه برگزاری شوراهای معلمان، از مدیر و کارکنان وی، تقدیر شده است. اداره، این تعداد شورا را از روی صورت‌جلسات ارسالی مدرسه به اداره، احصا کرده است.
و اما بشنویم از شوراهای معلمان برگزارشده در این مدرسه. این شوراها غالباً دستور کار از پیش‌تعیین‌شده‌ای ندارند و در مدت نیم‌ساعت تا یک ساعت جمع‌وجور می‌شوند. اغلب بخش‌های آغازین و پایانی جلسه به چاق‌سلامتی و پذیرایی می‌گذرد. حجم زمانی بیشتر جلسات با بخش‌نامه‌خوانی و بیان تذکرات پر می‌شود. حتی دو جلسه از 9 جلسه، با افزودن زمانی حدود 15 دقیقه به یکی از زنگ‌های تفریح، در بین همان ساعات آموزشی روز برگزارشده است. خود همکاران اذعان دارند که جلسات شورای دبیران این مدرسه حالت صوری (فرمالیته) دارد و برای ظاهرسازی و ارسال گزارش به اداره برگزار می‌شوند. البته نقش معاون اجرایی مدرسه در تنظیم صورت‌جلسات شورای معلمان را هم نباید از نظر دور داشت. او چنان به جلسات بی‌محتوا و ظاهرسازی شده آب‌وتاب می‌دهد که خواننده صورت‌جلسه، اگر در یکی از جلسات شرکت نکرده باشد، واقعاً فکر می‌کند خبری هست.
در ابتدای سال تحصیلی جدید، وقتی مدیر متن تقدیرنامه ارسالی از اداره را خواند و رونوشت آن را به هر یک از همکاران مدرسه تحویل داد، خنده تلخی بر لبان یکی دو نفر از معلمان باسابقه، که باز در سال تحصیلی جدید برای ادامه خدمت در همین مدرسه سازمان‌دهی شده بودند، نقش بست که هزار حرف و حدیث در درون خود داشت.
- در این مطالعه موردی، دو اقدام غیر کیفی را به‌طور مبسوط توضیح دهید.
با دانشگاه فرهنگیان هماهنگ شده است؟
سال‌ها پیش در یکی از مناطق آموزش‌وپرورش تهران قصد داشتیم هم‌اندیشی‌ای را با حضور چند تن از استادان دانشگاه‌ها و صاحب‌نظران آموزش‌وپرورش برگزار کنیم. یکی از افراد که متولی اجرایی هم‌اندیشی بود، فهرستی را آورده بود که می‌گفت از یکی از دوستان خود در یکی از دانشگاه‌های معتبر و تراز اول تهران گرفته است. عنوان بازبینه (چک‌لیست) چنین بود: «سیاهه عوامل دخیل در برگزاری یک هم‌اندیشی کیفی و بی‌عیب و نقص» و قریب 80 مورد در آن فهرست شده بود؛ از جمله: قاری قرآن مشخص شده است؟ فایل سرود روی میز کار (دسک‌تاپ) رایانه موجود است و پخش‌شدن بی‌عیب و نقص آن، حداقل دو بار بررسی شده است؟ پرده‌نگار (پاورپوینت)های سخنرانان، قبل از برگزاری هم‌اندیشی، از آن‌ها گرفته شده و ویروسی‌نبودنشان بررسی شده است؟ صوت خوب و صدای بی‌عیب و نقص و بدون خش صدابر (میکروفون)ها و بلندگوها حداقل دو بار بررسی شده است؟ جای برنما (بنر)ها و پایه (استند)ها پیش‌بینی شده است و شب قبل از برگزاری مراسم، در محل‌های مربوطه نصب شده‌اند؟ با مجری مراسم هماهنگی لازم به‌عمل‌آمده و تذکر داده شده است که زیاد حرف نزند؟ نوشته‌های مجری بررسی شده است؟ اطمینان حاصل شده است که مجری همه سخنرانان و مسئولان و سمت‌های آن‌ها را می‌شناسد و می‌داند و تلفظ دقیق اسمشان را بلد است؟ پذیرایی چگونه خواهد بود؟ حضور و غیاب خواهیم داشت؟ چگونه؟ وقت استراحت برای بین برنامه‌ها پیش‌بینی شده است؟ و ده‌ها مورد دیگر که واقعاً نشان از توجه به همه جزئیات یک هم‌اندیشی بی‌عیب و نقص و کیفی را داشت. ولی آنچه خیلی جالب بود، موردی بود که این دوست ما روی آن خط کشیده و موردی مناسب با آموزش‌وپرورش را به جای آن نوشته بود.
در بازبینه نوشته شده بود: در صورت استقبال‌نشدن از هم‌اندیشی و خالی ماندن فضای سالن، آیا با واحد آموزش دانشکده هماهنگ شده است که دو تا سه کلاس از رشته‌های مرتبط را که استاد ندارند یا درس مهمی ندارند، در اسرع وقت به هم‌اندیشی بیاورند؟
این دوست ما، این بند را عوض کرده و نوشته بود، آیا با نزدیک‌ترین مرکز تربیت‌معلم (واحدهای دانشگاه فرهنگیان فعلی که آن‌وقت‌ها به این اسم خوانده می‌شدند)، هماهنگ شده است که در صورت استقبال‌نشدن از هم‌اندیشی، اعضای دو سه تا از کلاس‌های خودشان را به سالن بیاورند؟
اتفاقاً درست دیوار به دیوار سالن برگزاری هم‌اندیشی، مرکز تربیت‌معلمی وجود داشت که در صورت وقوع چنین اتفاقی، آوردن دانشجویان آن‌ها به سالن، بیش از سه‌چهاردقیقه وقت نمی‌گرفت و این دوستمان اصرار داشت اگر می‌خواهیم هم‌اندیشی کیفی و بی‌عیبی را برگزار کنیم، حتماً باید با رئیس مرکز در مورد آوردن دانشجویان هماهنگ کنیم.
البته هم‌اندیشی مذکور با بهترین شرایط برگزار شد و چون استادان و صاحب‌نظران مدعو، انسان‌های شناخته‌شده و توانمندی بودند، استقبال بسیار خوبی از آن به عمل آمد و حتی نیازی نشد که هماهنگی با رئیس مرکز تربیت‌معلم عملیاتی شود.
- در این مطالعه موردی، به پرسش‌های زیر پاسخ دهید:
الف) با خواندن این مطالعه موردی، تعریف شما از کیفیت چیست؟ آیا در تعریف‌هایی که در مطالعات موردی قبلی دادید، تجدیدنظر می‌کنید؟
ب) بازبینه‌ای را که برخی از موارد آن را ارائه کردیم، تا آنجا که می‌توانید ادامه دهید و آن را برای نشستی در حد جلسه عمومی انجمن اولیا و مربیان مدرسه، یا همان هم‌اندیشی‌ای در حد و اندازه‌های منطقه، بازتنظیم کنید. (هر چقدر به موارد جزئی‌تر و تأثیرگذارتری اشاره کنید، نشانگر توجه بیشتر شما به کیفیت است.)
ج) آیا کشاندن دانشجویان دانشگاه فرهنگیان به نشستی که هیچ فایده‌ای برای آن‌ها ندارد را در زمره اقدامات کیفی برمی‌شمارید؟
یک جشن فرهنگی‌تربیتی در مدرسه
مدرسه‌ای قصد داشت به مناسبت شب یلدا برنامه‌ای فرهنگی‌تربیتی برگزار کند. مدرسه معتقد بود، وقتی همه‌چیز را از قبل تعیین می‌کنیم، به ماهیت برنامه لطمه می‌زنیم. از این رو بهتر است فهرست اجزای برنامه واگرا باشد و اجازه بدهیم خود نشست و خواست بچه‌ها ادامه و ریز برنامه‌ها را تعیین کند. البته چند برنامه شامل سرود دانش‌آموزان، اداره برنامه توسط یک مجری از میان افراد بیرون از مدرسه و پذیرایی دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان با انار دانه‌شده را پیش‌بینی کرده و بقیه موارد را به دست تقدیر سپرده بود و اعتقاد داشت اجرای برنامه با این شیوه، با خواست و علاقه‌های بچه‌ها هم‌خوانی دارد و بهتر است دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان آزاد باشند.
برنامه با شعر و سرودی که مجری خواند، شروع شد. مجری در عمل هیچ‌کدام از بچه‌ها و معلمان را نمی‌شناخت و به یک کلی‌گویی بسنده کرد که موردپسند خانواده‌ها و دانش‌آموزانشان نبود. او بعد از کلی سخن‌پراکنی یا بهتر است بگوییم وراجی، برنامه را به گروهی سپرد که قصد داشتند شاهنامه‌خوانی کنند. اعضای گروه شاهنامه‌خوان هم از دانش‌آموزان مدرسه نبودند و یکی از اولیا آن‌ها را به مراسم دعوت کرده بود و چون از ابتدا اصرار داشتند به دلیل اجرای برنامه در مکانی دیگر، هرچه زودتر برنامه خود را اجرا کنند و بروند، مجری تسلیم اصرار آن‌ها شده و میز خطابه و صحنه (سن) را به آن‌ها سپرده بود. اجرای گروه شاهنامه‌خوانی حدود بیست‌وپنج دقیقه از وقت مراسم را که قرار بود در دو ساعت برگزار شود، گرفت. دقایقی که حوصله بچه‌ها سر رفت و از اینکه این مراسم این‌گونه کسل‌کننده پیش می‌رود، بنای ناسازگاری گذاشتند و به والدین خود اصرار کردند مراسم را ترک کنند. البته با تمهید مجری، یا شاید هم به‌صورت تصادفی، گروهی از بچه‌ها دعوت شدند که اشعار و دکلمه‌های خود درباره شب یلدا را بخوانند و اینجا بود که مراسم جانی گرفت. این در حالی بود که بیش از یک ساعت و بیست دقیقه از مراسم سپری شده بود. نیروی خدماتی مدرسه، بدون هماهنگی و با مجوزی که با اشاره سر و به‌صورت چشمی از مدیر مدرسه گرفت، پذیرایی شیرینی و انارهای دانه‌شده را آغاز کرد که اوج وقوع بلبشو و بی‌نظمی در مراسم بود. درست از اینجا به بعد بود که کل مراسم به هم ریخت و اصلاً معلوم نشد هدف از برگزاری این آیین چه بوده است!
مدیر و مجموعه گروه مدیریتی و پرورشی مدرسه در کل مراسم نقش یک ناظر را داشتند که هیچ تصمیمی نمی‌گرفتند. تنها عمل آن‌ها، سکوت در برابر اتفاقاتی بود که رخ می‌داد. این مراسم با اعتراض‌های اولیا و دانش‌آموزانی با چشمان اشکبار خاتمه پذیرفت که نتوانسته بودند هنرها و خلاقیتشان در مورد شب یلدا را که از قبل به آن‌ها گفته شده بود، به اجرا درآورند.
- بدیهی است، این مراسم یک برنامه فرهنگی‌تربیتی کیفی نبوده است. ابتدا در مورد بی‌کیفیتی‌های موجود در این مطالعه موردی بحث کنید و آنگاه با درنظرگرفتن جنسیت و نوع واحد آموزشی خود (پیش‌دبستان، ابتدایی دوره اول یا دوم، متوسطه اول یا متوسطه دوم)، برگزاری یک برنامه مفرح، اثرگذار و کیفی در مورد جشن شب یلدا را پیشنهاد دهید.
دینام کولرها سوخته! ولش کن، حالا وقتش نیست!
سال گذشته در آخرین روزهای مهرماه، که کولرهای مدرسه آخرین روزهای فعالیت خود در فصل گرما را پشت سر می‌گذاشتند، کولر سالن امتحانات و دو تا از کلاس‌های بزرگ مدرسه از کار افتاد. سرایدار مدرسه از کولرها بازدید کرد و بعد از کلی وررفتن اعلام کرد نمی‌داند چه مرگشان بوده که دینام هر سه، در اقدامی از پیش تعیین‌شده، با هم سوخته‌اند! مدیر به او گفت: «فصل گرما و وقت روشن‌کردن کولرها که گذشت. دینام‌ها را باز کن و بیاور پایین تا هر وقت فرصت داشتیم بدهیم الکتریکی که اگر لازم بود موتورپیچی کند و تحویل دهد.»
سرایدار مدرسه دو سه بار ماجرای دینام‌ها را یادآور شد، ولی هر بار با بی‌تفاوتی یا اعتراض مدیر روبه‌رو شد که می‌گفت: «ولش کن! حالا تو ظل سرما که نیازی نداریم بهشون... بماند برای بعد.»
دینام‌ها ماندند و ماندند تا سه روز مانده به پایان اردیبهشت سال بعد و آغاز امتحانات نوبت دوم. هم سالن امتحانات و هم هر دو کلاس بزرگ، حوزه امتحانی بودند و تعداد زیادی از دانش‌آموزان در این سه مکان امتحان می‌دادند. وقتی سرویس‌کار کولرها به مدرسه آمد، اعلام کرد دینام سه تا از کولرها نیست و حتی بلافاصله احتمال داد که شاید آن‌ها را دزدیده باشند. مدیر دینام‌های سوخته کولرها و ولش کن گفتن‌های مکرر یادش آمد و گفت: «نه! خدا را شکر دزدیده نشده‌اند، سوخته‌اند...» و از سرویس‌کار خواست خودش یا فرد دیگری آن‌ها را موتورپیچی مجدد کند. سرویس‌کار گفت: «من که بلد نیستم... حسن‌آقا الکتریکی هم خیلی سرش شلوغه! فکر نکنم زودتر از یک هفته دیگه بتونه دینام‌ها رو راست و ریست کنه...»
از مدیر اصرار و از سرویس‌کار طلب وقت بیشتر تا از حسن آقا بخواهد سه‌روزه دینام‌ها را آماده کند.
سه روز به چهار روز کشیده شد و آخر سر دینام‌ها موقعی آماده شدند که امتحان روز اول را با گرمای زیاد و در حالی که حتی دو تا پنکه در سالن گذاشته بودند، و بچه‌ها در حین پاسخ‌گویی به سؤالات امتحان، با تکه‌ای مقوا یا کتاب خود را باد می‌زدند، پشت سر گذاشتند.
در این مطالعه موردی، بی‌توجهی به کیفیت را در چه می‌بینید؟
- همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، توجه مدیر و گروه مدیریتی مدرسه به امور کیفی مدرسه، گستره بسیار قابل‌توجهی دارد و از دینام کولر تا برگزاری یک آزمون و شورای معلمان را در برمی‌گیرد. فهرستی از مواردی را استخراج کنید که مدیر و گروه مدیریتی مدرسه باید با توجه دقیق به آن‌ها، موجبات ایجاد سامانه کیفیت‌گرایی را در مدرسه فراهم کنند.
تمرین
با توجه به پنج مطالعه موردی قیدشده در نخستین بخش از سلسله مطالب کیفیت و کیفیت‌گرایی در مدرسه، تمامی تعریف‌هایی را که از کیفیت به ذهنتان می‌رسد، در زیر مرقوم کنید و آن تعریفی را که از دید شما مهم‌تر است، با رنگ متمایز یا با حروف سیاه‌‌تر بنویسید و منتظر بمانید تا با تعریف‌هایی که در شماره‌های بعد می‌آیند، مقایسه کنید.
منابعی برای مطالعه بیشتر
1. مجدفر، مرتضی (139٦). مدرسه و کیفیت‌گرایی. انتشارات مدرسه. تهران.
2. اصلانی، ابراهیم (1397). مدرسه‌کاوی برای مدیران مدرسه‌ها. تهران: پیشگامان پژوهش‌مدار.
3. تورانی، حیدر (1382). کیفیت‌بخشی آموزش‌وپرورش دوره ابتدایی با رویکرد مدیریت کیفیت جامع. قو. تهران.