آیا خود را در برابر ابتلا به ویروس اخبار جعلی ایمن کرده‌ایم؟

اخبار جعلی تاریخی به بلندای قدمت بشر دارد. از متقدم‌ترین نمونه‌های آن می‌توان به موضوعی در سال 1274 پیش از میلاد اشاره کرد که رامسس دوم برای اینکه وانمود کند در جنگ با هیتی‌ها در نبردی موسوم به «کادش» پیروز شده است، دستور داد اخبار جعلی درباره این موفقیت دهان‌به‌دهان منتقل و از طریق نقاشی‌های دیواری منتشر شود. در نمونه‌ای دیگر طی سال‌های 27 تا 31 پیش از میلاد، اکتاویوس آگوستـوس، نخستیـن امپراتور روم، کارزاری تبلیغاتـی، شامل سخنرانی در سنای روم و همچنین حک شعارهایی کوتاه روی سکه‌ها که عمومیتی بیشتر داشت، علیه آنتونیوس پیوس راه انداخت و از این طریق درباره دائم‌الخمر‌بودن و زن‌بارگی آنتونی اخبار جعلی منتشر کرد.

از دیگر مصداق‌های تاریخی می‌توان به ماجرای نوامبر 1787 اشاره کرد که توماس جفرسون، سومین رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده و از معماران اصلی استقلال آمریکا از بریتانیـا، هنگامی‌که سفیر ایالات‌متحده در پادشاهی فرانسه بود، طی نامه‌ای به ویلیام اسمیت، نسبت به‌دروغ‌پردازی‌های مداوم دولت بریتانیا درباره هرج‌ومرج و آشوب گسترده در آمریکا اظهار تأسف کرد. وی در بخشی از این نامه گفت که جعلیاتِ ساخته‌وپرداخته روزنامه‌نگارانی که دولت بریتانیا به خدمت گرفته بود، آن‌قدر تکرار شد که نه‌تنها دنیا و خاصه مردم بریتانیا، بلکه خود دولتمردان آمریکا نیز آن را باور کردند.

از نمونه‌های متأخرتر ناظر بر قرن بیستم، گزارش مرکز «شورنستاین» وابسته به دانشگاه هاروارد است که در حوزه رسانه، سیاست و سیاست‌گذاری عمومی تحقیق می‌کند. این مرکز در می 2017 گزارشی درباره مبارزه با اخبار جعلی تهیه کرد که در آغاز آن به بخش‌هایی از مقاله‌ای با عنوان «اخبار جعلی و مردم» که در سال 1925 در مجله‌ای چاپ‌شده بود، استناد ‌شده بود. این مقاله نشان می‌داد که از ابتدای قرن پیشین زنگ هشدار درباره نقش احتمالی فناوری تلگراف - که در آن زمان نوظهور تلقی می‌شد - در گسترش آسیبِ ناشی از اخبار جعلی به‌طورجدی به صدا درآمده بود.

قریب به یک سال پس از انتشار گزارش مذکور، یعنی در نوامبر 2018، نیویورک ‌تایمز طی مستندی سه ‌قسمتی مدعی شد که اخبار جعلی مولود دو دهه پایانی قرن بیستم و برگرفته از واژه‌ای روسی است که آن‌هم از سرداب‌های ترسناک اداره اطلاعات و امنیت شوروی سابق سر برآورده است. این روایت در نوع خود تکمله‌ای بر یادداشت گال بکرمن، ستون‌نویس روزنامه مذکور با عنوان 70 سال اخبار جعلی محسوب می‌شود که در آن عملکرد رسانه‌ها در دوران شوروی سابق از این منظر مورد مداقه قرار گرفته است.

با عنایت بـه موارد بالا به نظر می‌رسـد، چه آنانی که به لحاظ قدمـت، متأخربودن اخبار جعلی را بـاور دارند و چه دیگرانی مانـند نگارنده که به سابقه متقدم و دیـرپای این اخبار مؤمن‌اند، همگـی در مورد این موضوع اتفاق‌ نظر دارند ‌که در دوران پساانقلاب دیجیتال، پـیچیده‌شدن روابط انسانی، پیـشرفت فناوری و کثرت رسانه‌ها، موجبات فزونی اهمیت و اثرگذاری اخبار جعلی را بیش‌ازپیش مهیا و امکان رشد حداکثری آن را تسریع کرده است. مضاف آنکه  از سال 2016، با راهیابی  دونالد ترامپ به کاخ سفید، و همچنین برگزاری همه‌پرسی خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا (برگزیت)، پژواک این اصطلاح شوم در سپهر رسانه‌ای جهان پربسامدتر شد.

پس‌ از آن سال، اضطراب جهانی ناشی از همه‌گیری اخبار جعلی به حدی رسید که سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا، ضمن هشدار جدی نسبت به بحران اخبار جعلی و پیامدهای ویرانگر آن، به تسریع در عملیاتی‌سازی تمهیدات مبارزه با این اخبار به شیوه‌ای نظام‌مند مبادرت ورزیدند؛ چـرا که مخاطبان شبکه‌ای در عصـر دیجیتال به اطلاعاتی نیاز دارند که بر اساس معیارهای متعارف و پذیرفته‌شده، دقیق و صادقانه باشند. اما سازندگان تبهکار اخبار جعلی، در فقدان، عزلت یا آشفتگی و ضعف رسانه‌های آزاد، مستقل و قابل‌اعتماد، با اخلال‌ در روند گردش اطلاعات و گمراه‌سازی افکار عمومی، نه‌تنها آن‌ها را از حق دسترسی به اطلاعات درست و اخبار واقعی محروم می‌کنند، بلکه امنیت کشورها را هم به‌طورجدی به خطر می‌افکنند.