در میان مؤلفه‌های مذکور، عامل «ارزش‌ها» جایگاه ویژه و ممتازی دارد که کمتر به آن توجه شده است. ارزش‌ها به دلیل اینکه زیربنای زندگی فردی و حرفه‌ای افراد را می‌سازند، نمودی از خود حقیقی انسان‌ها هستند. آن‌ها گفت‌وگو‌هایی ذهنی هستند که به فرد می‌گویند به چه چیزهایی بها بدهد و چطور زمانش را اولویت‌بندی کند. ارزش‌های اساسی به‌عنوان معیاری برای تعیین رضایتمندی فرد از زندگی و میزان معناداربودنش به کار می‌روند و در مجموع هویت فرد را تعیین می‌کنند. اما کمترین توجه را به خود اختصاص داده‌اند.
خودت را دریاب رفیق
اگر شما بتوانید خویشتن واقعی خود، احساسات، هیجانات، توانمندی‌های جسمی، بدنی، شناختی و رفتاری، نقاط قوت و ضعف و محدودیت‌ها، علاقه‌ها، رغبت‌ها، شخصیت، نگرش و بینش، و ... خویشتن را بشناسید، بهتر می‌توانید انتخاب کنید و برای تعیین مسیر تحصیلی و شغلی خویش بهتر تصمیم بگیرید.
ارزش‌ها یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های خودشناسی هستند که روی بقیه ویژگی‌ها تأثیر می‌گذارند و به آن‌ها جهت می‌دهند. وقتی که ارزش‌ها در وجودتان به وضوح رسیده باشد و به‌خوبی از ارزش‌هایتان آگاه باشید، یعنی خودشناسی عمیقی نسبت به خویشتن دارید. شما در مسیر و جاده ارزش‌ها حرکت می‌کنید و تحت‌تأثیر امواج و ارزش‌های کاذب جامعه و دیگران قرار نمی‌گیرید. متأسفانه ارزش‌ها گاه کاملاً ناآشکارند و حتی خود شما نیز از آن‌ها آگاهی ندارید.
هنوز بین رشته‌ها دو دلم
ممکن است شما علاقه شدیدی به رشته‌ای داشته باشید که با توانمندی‌ها یا نوع شخصیت شما متناسب نیست. گاهی علاقه‌ها و استعدادهای فرد متنوع‌اند. مثلاً دانش‌آموزی با معدل 20 مدعی است به همه رشتههای درسی علاقه دارد و یا در چند زمینه دارای علاقه، توانایی و رغبت است.
در اینجا تعارض بین دو یا چند گزینه نیست، بلکه او نمی‌تواند در خویش با مؤلفه‌های گوناگون انتخاب رشته انطباق و هماهنگی ایجاد کند.
از آنجا که ارزش‌ها مهم‌ترین مؤلفه‌های وجودی انسان‌ها هستند، لذا می‌توانند به‌عنوان قطب‌نما بین این مؤلفه‌های گوناگون ارتباط و انسجام برقرار کنند. به عبارت بهتر، ارزش‌ها مسیر و جهت واقعی حرکت شما را مشخص می‌کنند. در این صورت شما می‌توانید به عرصه‌های مطابق و متناسب با این جهت توجه کنید، خود را از سردرگمی و درگیری شدید فکری رهایی بخشید و توانایی انتخاب را برای خود فراهم کنید.
با حواس جمع انتخاب کن
یکی از عرصه‌های تأثیرگذاری ارزش‌ها، کاهش خطاهای انتخاب رشته تحصیلیتان است:
۱. انتخاب زودهنگام یا کودکانه؛
۲. انتخاب‌های تخیلی و احساسی؛
۳. انتخاب نقطه‌ای؛
4. انتخاب لنگراندازی؛
5. انتخاب‌های تأییدطلبانه یا اطلاعات گزینشی؛
6. انتخاب‌های وسواس‌گونه، کمالگرایانه، تعللی و تعارض‌گونه؛
۷. انتخاب‌های تصادفی و انتخاب بر اساس رأی و نظر دیگران؛
۸. انتخاب‌های تک بعدی؛
۹. انتخاب‌های در دسترس.
وقتی ارزش‌ها مورد توجه شما واقع شوند، خطاهای مربوط به انتخاب رشته‌ای که در تقابل با ارزش‌هایتان باشند، کاهش می‌یابند. همچنین برخی از خطاهای انتخاب رشته که به سبب ناآگاهی یا بی‌توجهی به ارزش‌ها ایجاد و در ذهن شما استمرار یافته‌اند نیز بهبود می‌یابند.
استعداد مهم‌تر است یا آنچه برایم مهم است؟
مؤلفه استعـداد اگرچه در انتخاب رشته تحصیلی مؤثر است، اما آزمون‌های کنونی با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند. این آزمون‌ها نمی‌توانند به‌طور دقیق و معتبر استعداد شما را شناسایی کنند:
- اولیـن چالش و معضل در این زمینه بحث عملکرد و استعداد است. برخی از دانش‌آموزان ممکن است قابلیت و استعداد خاصی مثلاً در ریاضیات داشته باشند، اما در عملکرد خویش دچار مشکل شوند. آزمون‌های مذکور درحقیقت صرفاً عملکرد شما را می‌سنجند.
- دومیـن چالش مشکل ابزار در استعدادیابی است. آزمون‌های کنونی سنجش استعداد از اعتبار مناسب برخوردار نیستند.
- سومین چالش نحوه اجرا و انجام آزمون‌هاست. در شرایـط کنونی، اجرای برخط آزمون‌های استعداد و رغبت، به دلیل انتشار سؤال‌ها و آشنایی کامل دانش‌آموزان با محتوای سؤال‌ها، کاملاً غیرمعتبر هستند.
- چالش چهارم زمان گوناگون و متفاوت رشد و پرورش استعـداد است. برخی از استعـدادها در زمان‌های کودکی، نوجوانی یا جوانی رشد و پرورش می‌یابند. لذا نمی‌توان به شکل دقیقی استعداد و توانایی شما را در دبیرستان بررسی کرد.
- چالش پنجم تأثیر قابلیـت‌های شخصی در استعداد است. قابلیت‌هایی شخصی نظیر کنجکاوی، علاقه، سخت‌رویی و تحمل ابهام که در حقیقت نوعی ارزش وجودی هستند، به‌عنوان بخشی از استعداد در نظر گرفته شده‌اند. این بحث به معنای کنارگذاشتن مؤلفه استعداد از هدایت تحصیلی نیست، بلکه یعنی اکنون که آزمون‌های استعداد با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند، بهره‌گیری از ارزش‌ها می‌تواند حتی در شناسایی برخی از استعدادها کمک‌کننده باشد وخطای ناشی از چالش‌ها را کاهش دهد.
دوست داشتنی‌های به درد نخور!
«رغبت» یعنی آنچه شما ترجیح می‌دهید و دوست دارید به‌دست آورید. در منابع روان‌شناختی، رغبت‌ها را به دسته‌های گوناگونی چون رغبت‌های ابرازشده، نمایان‌شده و آزمون‌شده تقسیم کرده‌اند. اما ارزش‌ها آن چیزهایی هستند که برای شما اهمیت و اولویت دارند. ارزش‌ها محرک‌های خودجوشی هستند که نشان می‌دهند شما در زندگی بیش از همه به چه چیزی اهمیت می‌دهید. ارزش‌ها غالباً همان نیروهای ناشناخته‌ای هستند که تصمیم‌هایتان را در سراسر زندگی تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و آن‌ها را به مسیر مشخصی هدایت می‌کنند. تعهدات ریشه‌داری هستند که هنگام مواجهه با انتخاب‌ها تفکر اتتان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. به‌علاوه، چارچوبی در اختیار شما قرار می‌دهند تا به کمک آن بتوانید اطلاعات و انتخاب‌های خود را ارزیابی کنید.
لذا با تأکید بر ارزش‌ها، رغبت‌ها نیز در نظر گرفته می‌شوند. در حقیقت می‌توان گفت، رغبت‌ها یکی از جلوه‌های ارزش‌ها هستند. رغبت‌ها در دل ارزش‌های افراد نهفته‌اند. زیرا ارزش‌ها برآنچه بــرای افراد بیشترین اهمیت را در زندگی دارد، تأکید می‌کنند.
هدف بی ارزش! مگر داریم؟ مگر می شود؟
«هدف‌ها» از جمله مؤلفه‌های مؤثر در انتخاب رشته هستند. هدف‌ها نتیجه به‌دست‌آمده از یک اقدام یا فعالیت و نقطه‌هایی محسوب می‌شوند که شما می‌خواهیددر طول زندگی به آن‌ها دست یابید. اما ارزش‌ها خواست قلبیتان برای چگونه‌بودن است: اینکه چگونه می‌خواهید با افراد و دنیا در راستای این ارزش‌ها رابطه برقرار کنید.
ارزش‌ها اصولی هستند که وجود آن‌ها به زندگیتان انگیزه می‌بخشد و مسیر زندگی شما بر اساس آن‌ها هدایت می‌شود. اگرچه روان‌شناسی امروز بر شناسایی هدف‌ها و هدف‌گذاری تأکید ویژه‌ای دارد، اما باید توجه داشت هدف‌ها باید بر اساس ارزش‌ها انتخاب شوند. در حقیقت ارزش‌ها در زندگی همان جهت زندگی، مسیر حرکت و بودن هستند. اما هدف‌ها مقاصدی هستند که شما هنوز به آن‌ها دست نیافته‌اید و آرزو دارید به آن جایگاه برسید. بنابراین، برای دوری از ارزش‌های کاذب جامعه در انتخاب رشته لازم است ابتدا ارزش‌هایتان را بشناسید. سپس در مسیر ارزش‌ها به جست‌وجوی هدف‌های خویش بپردازید.
ارزش‌ها روی شغل آینده اثر می گذارد!
درآمد آینده و بازار شغلی، تحصیلات دانشگاهی، و پیشرفت شغلی، مؤلفه‌هایی تحصیلی، اقتصادی و اجتماعی هستند که گرچه سهم مهمی در انتخاب رشته تحصیلی شما دارند، اما به‌طور کامل تحت‌تأثیر ارزش‌ها قرار دارند. مثلاً وضعیت آینده و بازار شغلی و درآمد برای هر فردی متفاوت است. در زندگی امروزی، در یک رشته تحصیلی و شغلی، افرادی ناموفق، اما در مقابل افراد دیگری بسیار موفق هستند. گاهی دیده می‌شود در یک رشته تحصیلی بازار کار بسیار ضعیف است، اما در همین بازار کار، گروهی از شدت کار دچار کمبود وقت هستند. یا در رشته تحصیلی و شغلی دیگری افراد نمی‌توانند درآمدی کسب کنند، اما دیگرانی در همین رشته درآمد بسیار زیادی دارند.
اگرچه کسب درآمد بالا و موفقیت تحصیلی و شغلی به عوامل زیادی بستگی دارد، اما به نظر می رسد یکی از عوامل مهم در شکست و موفقیت افراد، ارزش‌های متفاوت آنان است.
الإمام علیٌّ علیه السلام: الفُرصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ، فانتَهِزُوا فُرَصَ الخَیرِ [نهج البلاغه: الحکمه 21.]
امام على علیه السلام: فرصت چون ابر مى گذرد. پس فرصت‌هاى کار خوب را غنیمت شمرید.