مقدمه
امید به آینده پیشران اصلی حرکت و از مهم‌ترین اولویت‌های هر جامعه است. آنچه جامعه و ملت‌‌ها را به حرکت وا می‌دارد، امید رسیدن به آیندهای بهتر است. کافی است امید به آینده از کشور و ملتی گرفته شود، نتیجه روشن است؛ دیگر شاهد هیچ فعالیت و تلاشی نخواهیم بود (مولایی، 1401: ص120).
از سویی دیگر، امر آموزش‌وپرورش همواره امری پیچیده و چندبعدی بوده است. برای آنکه بتوانیم در زمینه‌ی آموزشی و پرورشی در مدرسه‌ها به اهداف مورد نظر برسیم، باید به موارد متعددی همچون کیفیت برنامهها، کیفیت محیط‌‌های آموزشی، شرایط معلمان و دانش‌آموزان و... توجه کنیم. یکی از مهم‌ترین این عوامل داشتن انگیزه و امید به آینده است. بنابراین صاحب‌نظران و صاحب‌منسبان، در عرصه‌ی تعلیم‌و‌تربیت، همواره در برنامه‌ریزی‌‌های خود باید به این اصل مهم توجه داشته باشند؛ چراکه بهترین برنامهها، اگر انگیزه‌ای برای عمل به آنها در مخاطبان نباشد، جز هدررفت منابع و زمان نتیجه‌ی دیگری نخواهند داشت.
با توجه به اینکه نگارنده‌ی مقاله‌ی حاضر، خود در کسوت معلمی است، می‌تواند اذعان کند که در سال‌‌های اخیر، دلایلی از جمله مجازی‌شدن مدرسه‌ها (به‌دلیل بیماری کرونا) و تشکیل‌نشدن کلاس‌‌های حضوری و به‌دنبال آن صرف وقت طولانی‌مدت دانش‌آموزان در فضای مجازی به‌منظور (و چه بسا به بهانه‌ی) آموزش، تا حد زیادی، انگیزه و جدیت در دانش‌آموزان را کم کرده است. استفاده‌ی طولانی‌مدت از فضای مجازی، پرسه‌زنی در آن و دیدن الگوهای نامناسب در این چند سال، برای بعضی از دانش‌آموزان، به‌صورت عادت در آمده است. عادتی که به‌دنبال آن بی‌رغبتی برای امور دنیای واقعی، مانند فعالیت‌‌های آموزشی مدرسه را در بر دارد.
ضرورت امیدآفرینی
امید چرخ زندگی را به گردش در می‌آورد و موتور انگیزه و تلاش را پرشتاب می‌کند. فرق است میان انسانی که برای زیستن دلیل دارد و به‌سوی آینده می‌شتابد و انسانی که ایستاست و دلیلی برای رفتن و حرکت ندارد. امید به آینده در میان جوانان، به‌خصوص دانش‌آموزان، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند؛ چراکه آنها علاوه‌بر داشتن هدف‌های فردی، به‌عنوان نیروی انسانی توانمند در آینده، عناصری کلیدی نیز برای جامعه به حساب می‌آیند.
انگیزه به دو نوع درونی و بیرونی تقسیم می‌شود. تقویت‌کننده‌هایی چون پول، تأیید، احترام نمونه‌هایی از انگیزههای بیرونی هستند و برای انگیزه‌ی درونی نیز می‌توان به رضایت‌‌خاطر و احساس خوب از یادگیری اشاره کرد (احمدپوری، 2017: ص7). انجام برنامه‌‌های امیدآفرین و شادی‌آور می‌توانند، به‌عنوان انگیزههای بیرونی، موتور خاموش تلاش و حرکت در بعضی از دانش‌آموزان بی‌انگیزه را روشن و فعال کنند. با تداوم این برنامهها به‌تدریج انگیزههای درونی نیز در دانش‌آموزان ایجاد می‌شود.
ارائه‌ی راهکارهای عملی
به‌منظور تزریق امید در دانش‌آموزان و ایجاد انگیزه، برای جدیت در مسیر تعالی و موفقیتشان، باید محیط دانش‌آموزان را مهیا سازیم:
+ محیط زندگی، یعنی خانه و خانواده؛
+ محیط آموزشی، یعنی مدرسه؛
+ محیط تعاملات قانونمند، یعنی جامعه؛
+ محیط رمزآلود مجازی.
باید تدبیرهایی اندیشیده شود که در وهله‌ی اول، دانش‌آموز به جایگاهی که دارد، آگاه و متعهد شود و بداند که باید برای سرافرازی خود، خانواده‌ی خود و کشور خود تلاش کند و آنها را دوست بدارد. یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که باعث امیدآفرینی و ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان می‌شود، تقویت حس «وطن‌دوستی» است. پویانمایی‌هایی که در سطح دنیا برای مخاطب کودک ساخته می‌شوند، گویای اهمیت ایجاد حس وطن‌دوستی در کودکان هستند؛ مثلاً در پویانمایی بابا لنگ‌دراز، در شروع سال تحصیلی، روی موضوعاتی مثل احترام به رهبران بزرگ کشور، افتخار به کشور خود و تلاش برای سربلندی آن تأکید می‌شود. همچنین در این پویانمایی مشاهده می‌شود در همه‌جای مدرسه، حتی در سالن غذاخوری، پرچم کشورشان نصب شده است.
برای نهادینه‌سازی حس وطن‌دوستی در دانش‌آموز راهکارهایی، متناسب با محیط‌هایی که با آن درگیر است، ارائه شده‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از:
محیط خانواده
ـ مدیریت زمان و نحوه‌ی استفاده‌ی دانش‌آموزان از فضای مجازی؛
ـ پرهیز از تهیه‌ی گوشی مجزا برای کودکان و دانش‌آموزان؛
ـ نصب پیامرسانهای ملی، به‌خصوص پیامرسانهای دانش‌آموزی، به‌دلیل سلامت محتوا و تولید محتواهای متنوع برای مخاطب کودک ایرانی؛
ـ پرهیز از تماشای محتواهای مخرب هویت ملی در فضای مجازی؛
ـ پرهیز از خودتحقیری ملی در گفت‌وگوهای خانوادگی؛
ـ شرکت در برنامه‌‌های ملی همراه با دانش‌آموز (جشنواره‌‌ها، راهپیمایی‌‌ها و...).
مدرسه
ـ نصب پرچم در حیاط مدرسه؛
ـ ادای احترام به پرچم و خواندن سرود ملی در طول سال تحصیلی در برنامه‌ی صبحگاهی؛
ـ تهیه‌ی پرچم‌‌های کوچک به تعداد همه‌ی دانش‌آموزان (در کلاس نگهداری شوند) و استفاده از آنها در جریان جشنهای متعدد مدرسه (دهه‌ی فجر، روز دانش‌آموز و...)
ـ نصب نقشه‌ی ایران در همه‌ی کلاس‌‌ها (در کنار تابلوی کلاس) و توجه معلم به استفاده از آن؛
ـ غنی‌کردن کتابخانه‌ی مدرسه از کتاب‌‌های بزرگان ایران (شاعران و اندیشمندان) و استفاده از آنها در برنامهها؛
ـ آشناسازی دانش‌آموزان با بزرگان ایرانی با تدارک برنامه‌‌های متعدد و جذاب؛
ـ توجه به مناسبات ملی مانند روز داروساز به نام زکریای رازی، روز مهندس به یاد خواجه نصیرالدین طوسی و...؛
ـ پرداختن به هویت ملی و بزرگان ملی در زنگ‌‌های انشانویسی و سایر برنامه‌‌های قابل جولان (مانور)؛
ـ تشکیل و فعال‌کردن گروه‌های سرود؛
ـ اجرای سرودهای همگانی توسط همه‌ی دانش‌آموزان با موضوعات هویت ملی و وطن‌دوستی.
در ادامه، راهکارهایی برای ایجاد امیدآفرینی و انگیزه در دانش‌آموزان ارائه می‌شوند:
ـ حفظ کرامت انسانی و احترام به دانش‌آموزان جدای از وضعیت تحصیلی آنها؛
ـ توجه به تفاوت‌‌های فردی دانش‌آموزان در سطح کلاس و مدرسه؛
ـ توجه به شاداب‌کردن فضای مدرسه (لباس‌‌های متحدالشکل دانش‌آموزی، نقاشی‌‌های کودکانه‌ی دیوارهای مدرسه و کلاس، تمیز و خوش‌بوبودن نمازخانه، زیبابودن قفسه‌ی کتابخانه، به‌روزبودن و تمیزبودن کتاب‌‌ها)؛
ـ ایجاد صندوق جایزه در مدرسه و اعطای به‌موقع آنها؛
ـ تداوم بر اجرای ورزش صبحگاهی؛
ـ معرفی دانش‌آموزان موفق در برنامه‌ی صبحگاهی و صحبت در مورد تلاش‌‌هایشان برای رسیدن به این عنوان؛
ـ تدارک برنامه‌‌های گردش علمی، هر چند ساده (رفتن به مسجد محل، رفتن به نانوایی محل)؛
ـ برگزاری مناسبت‌‌های متعدد در مدرسه (جشنهای میلاد ائمه(ع)، دهه‌ی فجر و...) با برنامه‌‌های جذاب و شادی‌بخش و خارج از روند تکراری مطلب‌خوانی صرف؛
ـ برگزاری مسابقات متعدد در سطح مدرسه (مسابقات کتابخوانی، ورزشی و...).
نتیجه‌گیری
در نگاه اول، شاید تصور شود راهکارهایی که برای ایجاد امیدآفرینی و انگیزه در دانش‌آموزان گفته شده‌اند، زمان‌بر و هزینه‌بردار هستند و به‌خصوص با شرایط مدرسه‌های دولتی هماهنگی ندارند؛ اما با نگاهی دقیق‌تر متوجه می‌شویم که بسیاری از موارد گفته‌شده در مدرسه‌ها انجام می‌شوند؛ ولی متأسفانه بنا به دلایلی، به‌صورت سطحی و درحد رفع تکلیف و دادن گزارش به اداره انجام می‌شود. کافی است خودمان کمی چاشنی تعهد و دلسوزی به وطن و دانش‌آموزان این وطن را در خود زنده‌تر سازیم. گواه این نتیجه‌گیری پژوهش‌‌های متعددی است که در این مورد انجام شده است و نشان می‌دهد هرگاه معلم (اولیای مدرسه) انگیزه‌ی درونی به درس و فعالیتی داشته باشد، می‌تواند این انگیزه را به دانش‌آموزان خود نیز منتقل کند1.
پی‌نوشت
1. این مقاله خلاصه‌ی مقاله‌ای است که در همایش «آموزش‌وپرورش و ارزش‌ها» در آذرماه سال 1402 برگزار شده است. مقالات این همایش در نوبت نمایه‌سازی در سیویلیکا هستند.
منابع
1. احمدپوری، یونس، 2017، «روش‌‌های چگونگی ایجاد نشاط و شادابی در مدارس و ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان»، همایش دانشگاه شیراز.
2. عریضی، حمیدرضا و دیگران، 1386، «رابطه‌ی رفتارهای معلم با سرزندگی و انگیزش درونی دانش‌آموزان دبیرستان‌‌های شهر اصفهان»، فصلنامه‌ی نوآوری‌‌های آموزشی، شماره‌ی 23، صفحات 28-13.
3. مولایی، مرتضی، 1401، «ارائه‌ی الگوی امید به آینده در اندیشه‌ی امام خامنه‌ای»، فصلنامه‌ی علمی پژوهشنامه‌‌ای انقلاب اسلامی، شماره‌ی 43، صفحات 136-119.