بی‌شک پاسخ به این سؤال می‌تواند خودآگاهی ما را تقویت کند و انگیزه‌ای قوی برای تغییر نگرش و رفتار ما باشد. هر انسانی، با هر توانایی و استعدادی، می‌تواند بر جهان پیرامون خود اثر بگذارد. این تأثیر دامنه‌ای از رفتارهای فردی و اجتماعی را در بر خواهد گرفت. همچنین، می‌تواند در پیوستاری از اعمال و رفتارهای بسیار کوچک، چون نگاهی محبت‌آمیز و لبخندی ساده، تا تلاش برای اتحاد بشریت و صلح جهانی، امتداد داشته باشد. اولین پرسشی که در این زمینه به ذهن خطور می‌کند، این است: چگونه و از کجا آغاز کنیم؟
شاید فکر کنید برای مفیدبودن و سودرساندن به همنوعان حتماً باید کارهای بزرگ و خارق‌العاده انجام داد! اما این تصور صحیح نیست. گاهی اوقات کوچک‌ترین اقدام می‌تواند تأثیر بزرگی داشته باشد. یک کلمه محبت‌آمیز، یک عمل خیرخواهانه یا یک تلاش صادقانه برای دیگران، می‌تواند زندگی فرد یا حتی جامعه‌ای را تغییر دهد.
تمرین و تلاش برای سودمند و مفیدبودن از گام‌های کوچک و از همان اولین مراحل رشد و تحول آدمی شروع می‌شود. چشیدن طعم شیرین بخشش و کمک‌رسانی به دیگران، از کودکی آغاز می‌شود و زمینه‌ساز کارهای بزرگ خواهد شد. والدین، مربیان و معلمان همیشه در تلاش‌اند فرزندان را به سمت یاری‌رسانی به دیگران، خدمات اجتماعی، رفاقت‌های جمعی و پیشرفت گروهی ترغیب کنند. این اقدامات، علاوه بر تمرین عملی برای سودمندبودن، زمینه‌ساز شکل‌گیری فضایل اخلاقی در فرزندان و دورشدن از رذیلت‌هایی اخلاقی همچون بخل و حسد خواهد بود. پس این ویژگی منحصربه‌فرد آدمی، یعنی سودمندی و مفیدبودنش، از لابه‌لای کارهای ریز و درشت زندگی آغاز می‌شود و به درختی تنومند و پرثمر مبدل می‌شود.
همان‌گونه که اشاره شد، سودمندبودن فقط دایره دیگران و جامعه را در بر نمی‌گیرد، بلکه به فردیت و شخصیت یگانه هر فرد نیز مربوط است. هر گونه بخشش و سودی که از ما به جامعه و دیگران می‌رسد، به رشد و تعالی ویژگی‌های شخصیتی ما و احساس رضایتمندی و ارزشمندی ما مدد می‌رساند. وقتی درمی‌یابیم و می‌توانیم در حیات پیرامون خود و انسان‌های وابسته به خود نقش مثبت و مؤثر داشته باشیم، حجم و کیفیت هدفمندی و معناداری وجودمان گسترش می‌یابد و این نیز به انگیزه و تلاشمان کمک می‌کند. این احساس ارزشمندی و هدفمندی، انرژی‌سازنده و سامان‌دهنده‌ای بسیار قوی برای ساخت فردیت و جمعیت خواهد بود.
بگذارید تجربه و نمونه‌ای زیبا از یک عطا و بخشش را با هم بنگریم؛ بخششی که با هر بار عطاکردن، افزون و چندین برابر شده است.
مدتی پیش نشست و گفت‌وگویی با یکی از بخشنده‌ترین‌ها و خیّران بزرگ کشور داشتم؛ پیرمردی دوست‌داشتنی که پروردگار مهربان برکت فراوانی به زندگی او داده است. همواره یادآوری می‌کرد، کار و تلاش را از کودکی و با کارگری آغاز کرده است و آثار تلاش و زحمت فراوان از دست‌های مبارک و بخشنده‌اش نمایان بود. با اینکه یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌داران کشور و مالک کارخانه‌های تولیدی بزرگ بود، اصلاً اجازه نمی‌داد او را مالک چیزی خطاب کنی. می‌گفت آنچه دارم مال خداست و برای خدمت به مردم به من عطا شده است. آرزو می‌کرد خداوند به او عمر طولانی عطا کند. گفت دوست دارم به مردم کشورم و به نیازمندان کمک کنم. تأکید می‌کرد با بخشیدن داشته‌های خود، داشته‌های من هزاران برابر شده است.
پای درس کامل‌ترین و محبوب‌ترین مخلوق عالم
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «بهترین مردم کسی است که برای مردم سودمندتر باشد1» (کنزالعمال، حدیث 43178).
این حدیث یکی از مشهورترین و پرکاربردترین سخنان پیامبر(ص) در مورد سودمندبودن است که بر اهمیت نفعرساندن به دیگران، به‌عنوان یک ارزش والای انسانی، تأکید می‌کند. این وعده پروردگار جهانیان است که: «هر کس حاجت مسلمانی را برآورد، خداوند حاجت او را برآورده می‌کند2» (بحارالأنوار، ج 74، ص 315). این حدیث نشان‌دهنده اهمیت رفع نیازهای دیگران در نزد خداوند است و به مسلمانان وعده می‌دهد که در صورت کمک به دیگران، خداوند نیز به آن‌ها کمک خواهد کرد. بیانگر ارزش بالای کمک به نیازمندان و مستمندان در اسلام است و به مسلمانان توصیه می‌کند در این زمینه تلاش کنند.
محبوب‌ترین مردم نزد خداوند کسی است که برای مردم سودمندتر باشد و محبوب‌ترین کارها نزد خداوند این است که مسلمانی را خوش‌حال یا اندوهی را از او برطرف کنی، یا دِین او را ادا کنی، یا گرسنگی او را برطرف کنی3 (المعجم‌الأوسط، حدیث 6026).
این احادیث و نمونه‌های فراوان دیگری که در خصوص سودمندبودن وارد شده‌اند، همگی آثار و برکت‌های فردی - اجتماعی این خصیصه را بیان می‌کنند.
والدین و مربیان با فراهم‌آوردن موقعیت‌ها و فرصت‌هایی، مجالی برای تمرین و تلاش کودکان و نوجوانان رقم می‌زنند. شریک‌کردن فرزندان در امور خیرخواهانه اجتماعی، دستگیری و یاری‌رسانی به مستمندان، فراهم‌آوردن زمینه رشد و ترقی دیگران و حتی در اندیشه سختی و گرفتاری دیگران‌بودن، همگی جلوه‌هایی از مفیدبودن و سودمندی هستند. در میان ما مسلمانان، زکات عید سعید فطر یکی از نمونه‌های بارز این صفت و ویژگی است.
در یک نگاه کلی و جمع‌بندی از آنچه بیان شد، به این نتیجه می‌رسیم که:
الف) بهترین مردم کسانی هستند که برای دیگران سودمندتر باشند؛
ب) کمک به نیازمندان و مستمندان، از ارزش بالایی برخوردار است (دنیوی و اخروی)؛
ج) خوش‌حال‌کردن دیگران و فشردن دست حاجتمندان، رفع اندوه و افسردگی، احساس معنا و ارزشمندی به همراه دارد؛
د) پرداخت بدهی و رفع گرسنگی نیازمندان از جمله اموری هستند که سودمندی را سبب می‌شوند؛
هـ) در اندیشه دیگران بودن، داشتن احساس همدلی و هم‌دردی و دلسوزی نسبت به دیگران، باعث می‌شود فرد در مسیر نفعرساندن حرکت کند.
و) خیّران و نیکوکاران بزرگ کار خود را از گام‌های کوچک و به‌ظاهر ساده آغاز کرده‌اند.
ز) تمرین سودمندبودن از کودکی و سطح‌های آغازین رشد و یادگیری آغاز می‌شود.
این نکات همواره چراغ راه مسلمانان و مؤمنان برای خدمت به خلق و مردم است، زمینه ساختن جامعه‌ای متوازن و عادلانه را رقم خواهد زد و بهزیستی همراه با رشد و تعالی همگانی را به دنبال خواهد داشت.
پی‌نوشت‌ها
1. خَیرُ النّاسِ أنفَعُهُم لِلنّاسِ.
2. مَن قَضی مُسلِماً حاجَه قَضَی اللّهُ لَهُ حاجَه.
3. أَحَبُّ النَّاسِ إِلَی اللّهِ أَنْفَعُهُمْ لِلنَّاسِ، وَأَحَبُّ الأَعْمَالِ إِلَی اللّهِ سُرُورٌ تُدْخِلُهُ عَلَی مُسْلِمٍ، أَوْ تَکْشِفُ عَنْهُ کُرْبَه، أَوْ تَقْضِی عَنْهُ دَیْنًا، أَوْ تَطْرُدُ عَنْهُ جُوعًا.
منابع
1. هندی، متقی. کنزالعمال. (1374). مؤسسه فرهنگی دارالحدیث. قم.
2. مجلسی، محمدباقر. بحارالأنوار. (1386). اسلامیه. تهران.
3. طبرانی، سلیمان‌بن احمد . المعجم‌الأوسط. (1405). مکتب‌المعارف. ریاض.