تجربه اثرگذار!
برای بازدید از کلاسی دعوت شده بودم تا بتوانم به همراه مدیر مدرسه به شناسایی وضع موجود کمک کنم. این مدرسه از جمله مراکز داوطلبی بود که تصمیم داشت ارزشیابی و نظارت 720 درجه را در مجموعه خود پیاده کند و به همین علت لازم بود پیش از طراحی گام‌های اجرایی، از شرایط مدرسه اطلاعات دقیق‌تری کسب کنیم. بدیهی است در رابطه با کلاس‌های درس، یکی از بهترین ابزار جمع‌آوری اطلاعات، مشاهده کلاس درس از طریق مراجعه حضوری است.
در اولین مراجعه، این ویژگی ظاهری معلم بود که نظرم را به خود جلب کرد. کودکان پایه سوم ابتدایی از حضور ما شگفت‌زده و درعین حال کمی هیجانی بودند و به این علت، رفتارهای خاصی از خود نشان می‌دادند، اما هیچ‌کدام نمی‌توانست نظرم را از نوع پوشش معلم دور کند.
روپوش معلم مانند لباس بسیاری از کارمندان بانک و ادارات بود که وقتی زمان زیادی روی صندلی می‌نشینند، پلیسه‌های زشت و نامرتبی پیدا می‌کند. با اینکه مدرسه محرم‌سازی شده بود و معلمان اجازه داشتند در کلاس از روسری یا روپوش شاد و مناسب استفاده کنند، اما رنگ و شکل مقنعه و پوشش معلم تیره و به‌هم‌ریخته نشان می‌داد. از آن مهم‌تر اینکه در طول کلاس تنها دو بار لبخند او را مشاهده کردیم؛ یکی با ورودمان به کلاس و دیگری موقع خروجمان از کلاس.
این بخش از مشاهده مرا به یاد تأییدها و تکرارهای بی‌پایان منابع در فرایند یاددهی‌یادگیری انداخت که بدون اغراق به ویژگی آراستگی ظاهر معلم و نه لزوماً تجملی‌بودن و نیز به گشاده‌رویی معلم اشاره می‌کنند.
ردپای اسناد بالادستی
برنامه درسی ملی در بند اول از تعریف معلم یا مربی، او را فردي معرفی می‌کند که در مسیر راه انبیا و ائمه اطهار(ع) اسوه است. اسوه‌بودن معلم حیطه بسیار گسترده‌ای دارد. با این حال، یکی از بخش‌های مهم در این زمینه، ظاهر معلمی و رفتارهایی است که در مشاهده اولیه از او دریافت می‌شوند. گزاره‌های پیش‌رو به خودارزیابی حرفه معلمی مربوط است. با تأمل در هر مورد می‌توانید درباره خود به قضاوت بنشینید.
گزاره‌های ارزیابی ظاهری
برای این منظور، در مقابل هر گزاره، یکی از سطح‌ها را انتخاب کنید و بنویسید:
همیشه(3)؛ معمولاً(2)؛ خیلی کم(1)
همچنین، برای بررسی هر گزاره می‌توانید از مخاطبان خود پرسش کنید، به ویدئوهایی از کلاس توجه کنید، از همکاران خود بپرسید و با دقت در رفتار خود تشخیص دهید در چه سطحی از رفتار قرار دارید.
نکته مهم این است که صرفاً توجه به رفتار خود، بدون نیاز به فن‌های بیشتر، مغز را به فرمان برای انجام آن وظیفه تشویق می‌کند و این تأثیر از شگفتی‌های خودارزیابی است.
ـ لبخند بخش جدایی‌ناپذیر از چهره من در کلاس است.
ـ هر بار قبل از ورود به کلاس خودم را در آینه می‌بینم.
ـ بهترین پوششم را برای مدرسه و کلاس در نظر می‌گیرم.
ـ روی خوش همراه با بوی خوش در کلاس را رعایت می‌کنم.
ـ به‌تناسب بین لباس و کفش و کیف و ظاهرم برای حضور در کلاس درس توجه دارم.
ـ از کاربرد تجملات و زیورآلات در کلاس پرهیز می‌کنم.
ـ در انتخاب پوشش مناسب کلاس درس، با نگاهی حرفه‌ای، تناسب رنگ و مدل را با توجه به دوره سنی دانش‌آموزانم در نظر می‌گیرم.
ـ در مدرسه لباس‌هایم اتوکشیده و مرتب هستند.
ـ برای تغییر شکل ظاهری و نوع پوششم در کلاس و مدرسه برنامه منظمی دارم.
ـ با ترفندهای گوناگون، حتی با امتناع از خوردن برخی مواد، مراقب بوی ناخوشایند دهان و بدنم هستم.
ـ پاکیزگی را اساس حضورم در مدرسه می‌دانم و پیش از اطمینان از حصول آن، به حضور در کلاس و مدرسه نمی‌اندیشم.
ـ در کلاس به‌سادگی می‌خندم و از ابراز شادی دانش‌آموزانم استقبال می‌کنم.
پس از تعیین امتیاز خود اعداد را شمارش کنید. برای تفسیر نتیجه، به توضیحاتی که در ادامه آمده است، توجه کنید:
نمره‌های بین30تا 36:
اوضاع از نظر شرایط ظاهری معلم و گشاده‌رویی، با ملاک‌های یادشده مناسب است. بر این رفتار خود مداومت داشته باشید و فراموش نکنید ممکن است کمی بی‌توجهی به یک ویژگی خوب، در اثر مرور زمان کم‌رنگ شود و از میان برود. بر این اساس، کتاب‌هایی را که انگیزه معلمی را به شما یادآوری می‌کنند، در اولویت مطالعه قرار دهید؛ کتاب‌هایی مانند «نغمه عشق آموزگار»، اثر جک کنفیلد که در قالب داستان‌هایی، ظرافت‌های معلمی را به تصویر می‌کشند.
نمره‌های بین 24 تا 30:
لازم است در اولین فرصت از کلاس درس خود فیلم تهیه و در فرصت مناسب آن را تماشا کنید و با تأکید بر ویژگی‌های ظاهری و رفتاری خود، دست به بررسی بیشتر و شناسایی نقاط ضعف و قوت در اوضاع ظاهری و رفتاری خود بزنید. هنگام تماشای فیلم می‌توانید از دیگر همکارانتان دعوت کنید نظرها و پیشنهاد‌های خود را ارائه دهند.
همچنین، مطالعه برخی کتاب‌ها برایتان سودبخش و مؤثر است. از آن جمله، کتاب «معلمی و آداب زندگی» نوشته لیلا سلیقه‌دار از انتشارات فاطمی توصیه می‌شود.
نمره‌های کمتر از 24:
در شرایطی قرار دارید که لازم است در خصوص ویژگی‌های معلم ابتدا کتاب‌های مرتبطی مطالعه و نیز با همراهی همکارانتان، از کلاس‌های درسشان بازدید کنید. در این بازدید، بر ویژگی‌های رفتاری و ظاهری آن‌ها تمرکز کنید و تلاش کنید تفاوت‌های بین خودتان و دیگر همکاران را، در صورتی که موفقیت‌هایی در این باره دارند، کشف کنید. برای مثال، کتاب «آداب تعلیم و تعلم در اسلام» و دیگر آثار مرتبط در زمینه آداب معلمى را در اولویت قرار دهید.
نظم، پاکیزگی و آراستگی در کلاس درس
تأکید بر ظاهر معلم، نه‌تنها به دلایل حرفه‌ای که بنا بر نقش الگویی خود تأثیرگذاری را در بر دارد، بلکه به‌عنوان دستوری دینی حائز اهمیت و توجه است. در بسیاری از روایات و متون مربوط به دین مبین اسلام، لزوم اهتمام بر پاکیزگی و آراستگی به‌روشنی و با رعایت چارچوب‌ها بیان شده است. از بین نمونه‌های فراوان، در وسائل‌الشیعه، به نقل از امام صادق(ع) آمده است:
اَلْبِسُ وَ اَتَجَمَّلُ فَاِنَّ اللّهَ جَمیلٌ یُحِبُّ الْجَمالَ وَلْیَکُنْ مِنْ حَلالٍ: می‌پوشم و خود را می‌آرایم، زیرا خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، ولی باید از حلال باشد (ج3؛ ص304).
همچنین، آراستگی به معنای تناسب در ظاهر و رعایت نظم در آن است، به‌گونه‌ای که آشفتگی از آن برداشت نشود. با این نگاه، از سفارش حضرت علی(ع) پیروی شده است، هنگامی که در وصیت خود فرمودند: «من شما دو نفر - حسن(ع) و حسین (ع) - و همه فرزندان و خانواده‌ام و هر کس را که نامه‌ام به او می‌رسد، به تقوای الهی و نظم در کارتان سفارش می‌کنم»
آراستگی در کنار پاکیزگی معنا و جان می‌یابد. در این خصوص خداوند در آیه 3 از سوره مدثر خطاب به رسولش می‌فرماید: «وثیابک فطهّر» و این‌گونه است که انبیا نیز پاکیزه و طاهر بودند.
بدون هیچ تردید، آراستگی که در آن نظم ظاهری، پاکیزگی و تناسب موردتوجه باشد و از تجملات دوری گزیند، در مقام مربی برای هر معلمی ضروری و پراهمیت است و میزان علاقه‌مندی و تمایل دانش‌آموزان را به بودن در کنار ایشان و نیز پیروی از وی افزایش می‌دهد؛ ضمن آنکه به نیاز زیبایی‌دوستی دانش‌آموز پاسخ می‌دهد و برای او الگویی از یک مسلمان به نمایش می‌گذارد.
تجربه به یاد ماندنی!
در یکی از بازدیدهای کلاسی، مدیر مدرسه شرح داد که والدین این کلاس ابراز می‌کنند دانش‌آموزان با معلم ارتباط خوبی برقرار نکرده‌اند و گاهی دچار کابوس‌های شبانه نیز می‌شوند. وارد کلاس شدم و مطابق معمول در ردیف انتهایی نشستم. مثل همیشه بچه‌ها بعد از گذشت چند دقیقه حضورم را فراموش کردند و به روال عادی خود رفتار کردند. معلم اما تلاش می‌کرد متفاوت از قبل رفتار کند. این را از نگاه و واکنش‌های دانش‌آموزان متوجه شدم. او چندین بار در میانه کلاس، به موضوعات جالب و خنده‌داری اشاره کرد و خودش هم خندید، اما دانش‌آموزان با تعجب به او نگاه می‌کردند؛ درست مثل اینکه شاهد رفتاری هستند که تا پیش از این تجربه نکرده‌اند. مسئله اصلی پیدا شده بود. معلم با وجود تسلط بر محتوا، گام و نکته اول را نادیده گرفته بود. دانش‌آموزان جدیت بدون لبخند او را می‌دیدند و به همین دلیل نمی‌توانستند امکان ارتباط مناسبی را تصور کنند.
قلابی به نام لبخند!
از دیگر مواردی که به تعریف معلم به‌عنوان الگوی رفتاری مربوط و موردنظر این نوشته است، می‌توان به گشاده‌رویی اشاره کرد. در منابع و متن‌های دینی ما، روی خوش و تبسم نه‌تنها برای معلم، بلکه برای هر مؤمنی تأکید شده است. برای نمونه از امام صادق(ع) نقل شده است: روی گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده(امالی‌طوسی، ص 683، ح 1454؛ مجموعه ورام، ج 2، ص 91).
حال در کلاس درس و از نگاه کودک دوره ابتدایی به معلمی بیندیشید که لبخندزدن برایش کار سختی است و بر همین اساس یادگیری دانش‌آموزان از طریق خنده و شادی عجیب و دور از ذهن و شاید هم بیهوده است. آیا با این توصیف، شرط پیروی از مسیر ائمه اطهار(ع) موردتوجه قرا می‌گیرد و وی برای دانش‌آموزان خود اسوه عملی شایسته‌ای است؟!
از بارزترین نشانه‌های روی گشاده تبسم است و در هیچ شرایطی هیچ دلیلی نمی‌تواند توجیه‌کننده چهره بدون لبخند معلم در رویارویی با دانش‌آموز باشد. معلمی که خوش‌خلقی و رأفت را روش خود قرار می‌دهد، میزان تمایل و جذب دانش‌آموزان را به‌سوی خود و کلاس بیشتر فراهم می‌آورد. در این شرایط، دغدغه بزرگ معلمانی که به نحوه ایجاد انگیزه در فراگیرندگان خود می‌اندیشند، پاسخ داده می‌شود و احساس آرامش و امنیت روانی آن‌ها موجب همدلی افزون‌تر و در نهایت بازدهی آموزشی بالاتری خواهد بود.
مهم‌تر از آن، این الگوی عملی موجب ترغیب دانش‌آموزان به خلق‌وخوی اسلامی و انسانی می‌شود. این در حالی است که در نقطه مقابل و در کلاس‌هایی که معلم هنوز به این باور نرسیده است که شادی در ماندگاری یادگیری مؤثر است، نمی‌توانیم شاهد چهره‌ای از معلم باشیم که می‌تواند به‌سادگی و به‌کرات لبخند را بر چهره خود استوار کند. و این‌گونه است که درس او در دل و یاد دانش‌آموزان عمر طولانی ندارد. در این باره امام صادق(ع) می‌فرماید: هرگاه عالمی به دانش خود عمل نکند، گفتارش در دل‌ها نفوذی ندارد؛ چنانکه آب باران در کوه صفا نفوذ نمی‌نماید (اصول کافی، ج 1).
کوتاه سخن
هنگامی که به نقش تأثیرگذار رفتار معلم بر دانش‌آموزان توجه می‌شود، او ناگزیر به‌عنوان الگویی متصور می‌شود که می‌تواند با کلام، پوشش ظاهر، ایما و اشاره، چهره و تمامی آنچه از او در کلاس و توسط دانش‌آموزان قابل‌مشاهده است، بر رفتار و کردار مخاطبان خود تأثیر بگذارد. از سوی دیگر، بودن در چارچوب و مسیر راه انبیا و اولیای خداوند، شرط اساسی دوری‌گزیدن از انحراف در رفتار است. قراردادن این دو معیار برای معلمی، انتظاراتی پیچیده و در عین حال ممکن را از او ایجاد می‌کند. برای آنکه بتوانیم پیچیدگی متصور را ساده‌سازی کنیم، لازم است به‌صورت جداگانه به اجزای انتظارات بپردازیم تا سادگی امکان انجام آن‌ها محرز شود.
این نگاه کمک می‌کند به لبخند و چهره متبسم معلم که ضرورتی انکارناپذیر برای اوست، به‌عنوان یکی از راه‌های تحقق نقش الگویی وی در کلاس درس، اشاره شود؛ فعالیتی که انجام آن ساده و در عین حال مؤثر است. در کنار این قبیل رفتارها، پوشش و ظاهر معلم که همچون چهره متبسم وی در اولین نگاه و برخورد دریافت و مشاهده می‌شود، دارای اهمیت بسیاری است که در عین سادگی، نظم، پاکیزگی و آراستگی را تداعی کند. بدیهی است با قرارگیری در کلاس درس و در کنار معلم، بسیاری دیگر از رفتارها و باورهای معلم بر روان و ذهن دانش‌آموز تأثیر دارد، اما این بدان معنا نیست که می‌توان از تأثیر ظاهری معلم چشم پوشید.
منابع
1. عاملی، حر (1414 ق)، وسائل‌الشیعه، قم: آل‌البیت.
2. امالی (طوسی) ص 683، ح 1454.
3. ابوالحسن ورام بن ابی فراس (1369) مجموعه ورام، آداب و اخلاق اسلام، ترجمه محمدرضا عطائی، آستان قدس رضوی، ج 2.
4. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه صادق حسن زاده (۱۳۸۵). ج 1، تهران: قائم آل محمد.
5. تقوایی، مریم و نیازیان، ملیحه (1397). رابطه آراستگی ظاهری معلم با ویژگی‌های شخصیت و سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان. اولین کنفرانس ملی یافته‌های نوین در حوزه یاددهی و یادگیری.
6. حمزه‌لو، زهره و نظری، فاطمه (1399). بررسی نحوه پوشش معلم در مدرسه از دریچه نگاه دانش‌آموزان. مجله پیشرفت‌های نوین در روان‌شناسی، علوم تربیتی و آموزش‌وپرورش. سال سوم، شماره 28.
7. سلیقه‌دار، لیلا (1401). معلمی و آداب زندگی. فاطمی. تهران.
8. شاه‌محمدی، نیره (1396). چشم‌نوازی ظاهر معلم. رشد آموزش ابتدایی. دوره بیستم. شماره 8.