مقدمه
ضریب نفوذ بالای گوشی‌های هوشمند در جامعه از یک‌سو و نبود آموزش لازم و کافی برای مقابله کاربران با فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از آن باعث شده است موضوع آسیب‌های روانی‌اجتماعی فضای مجازی، در جهان امروز، به‌ویژه در جامعه ایرانی‌اسلامی، برای آحاد مردم و خانواده‌ها به‌عنوان یک معضل اجتماعی مطرح باشد.
موضوع وابستگی بیمارگونه اعضای خانواده، به‌ویژه فرزندان، به فضای مجازی، از جمله نگرانی‌های شایع خانواده‌ها محسوب می‌شود. صرف‌نظر از بی در و پیکر بودن چارچوب‌های اخلاقی در گستره فضای مجازی و دام‌گستری‌های سودجویان از طیف‌های گوناگون در این حیطه، سؤال اساسی این است که در شرایط کنونی قبول یا رد صددرصدی امکان دسترسی به گوشی‌های هوشمند و فضاهای مجازی امری مذموم و بد محسوب می‌شود یا رشد فکری و پیشرفت مهارتی‌اطلاعاتی فرزندان و اعضای خانواده را در پی دارد؟
بعضی از عوام مثال ملموس نگرانی‌نداشتن جامعه امروز کشور ژاپن در مورد فضای مجازی و خطرات آن را فرض می‌کنند که با وجود آزادی‌های فراوان در حیطه ورود به فضای مجازی، در آن سنت‌ها و آداب مربوط به احترام به اصول و اعتقادات و حرمت جایگاه بزرگ‌ترها کاملاً حفظ شده‌اند. به‌روشنی می‌توان اذعان کرد، مقایسه جامعه مذهبی ایران و سایر سرزمین‌ها (ژاپن) در خصوص استانداردها و اعتقاد‌های مذهبی، قیاس مع‌الفارق است. چارچوب‌های اصول اخلاقی و مذهبی در کشور ما هیچ شباهتی با کشوری چون ژاپن و حتی سایر کشورهای اسلامی ندارد. لازم است این اصول و معیارها و رعایت آن‌ها بدون مقایسه با سایر جامعه‌ها مورد ملاحظه قرار گیرند.
چه باید کرد؟
برخورد منطقی و عقلانی با تهدیدها و فرصت‌های بی‌نظیر فضای مجازی می‌تواند مشکل‌گشای نگرانی‌های موجود در خصوص اعتیاد مجازی و عوارض آن باشد. اگر بخواهیم از زبان تمثیل مدد بجوییم، فضای مجازی نقش کارد آشپزخانه را دارد. این ابزار با توجه به نوع کاربرد آن می‌تواند زندگی‌بخش یا زندگی‌سوز باشد. به تجربه ثابت شده است، برخوردهای همه یا هیچ نتوانسته‌اند در کاهش وابستگی‌های فرزندان به گوشی و فضای مجازی مؤثر واقع شوند. در جای‌جای کتاب آسمانی ما به میانه‌روی و تعادل در امور توصیه شده است و بهترین مسیر را مسیر میانه معرفی کرده‌اند (خیرالامور اوسطها). این آموزه قرآنی به ما یادآوری می‌کند که افراط و تفریط راه به جایی نمی‌برند و باید با آموزش‌های صحیح، ضمن برشمردن آفت‌ها و خطرات ممکن‌الوجود فضای مجازی، نحوه بهره‌مندی از فرصت‌های طلایی آن را هم برای فرزندان تشریح کنیم. تنوع دسترسی فرزندان به دنیای اطلاعات متنوع، در جهان امروز به حدی جذابیت ایجاد کرده است که امکان ندارد والدین و مربیان بتوانند با روش‌های سنتی و نصیحت‌محور مانع دسترسی آنان به فضای مجازی و وابستگی‌های بیمارگونه آن بشوند.
راهکارها
صرف‌نظر از مباحث کلی در خصوص اعتیاد مجازی، فهرست‌وار به راهکارهای در دسترس و عملیاتی شیوه کاستن از وابستگی (اعتیاد) مجازی اشاره می‌شود:
• تقویت گفتمان درون‌خانوادگی و ایجاد زمینه و فرصت گفت‌وشنود کلامی‌عاطفی و تخلیه هیجان اعضای خانواده؛
• برنامه‌ریزی به‌منظور تنوع‌بخشی به سرگرمی‌های اعضای خانواده، به‌ویژه مسافرت‌های کوتاه و شاد در آخر هفته؛
• مدیریت زمان‌بندی استفاده از فضای مجازی و اعمال نظارت بر آن به‌عنوان یک الگوی صحیح رفتاری؛
• ایجاد گروه‌های مجازی خانوادگی، فامیلی و دوستانه که همه اعضای خانواده در آن عضو هستند و ضمن نظارت مستقیم، اطلاعات علمی مفید را با هم مبادله می‌کنند.
• آموزش‌های اعضای خانواده در خصوص نحوه حضور و استفاده از مزیت‌های فضای مجازی و تبیین خطرات بالقوه و بالفعل ورود و حضور در وبگاه‌‌های ناشناس و فرصت‌طلب.
• معرفی وبگاه‌‌های مفید و آموزنده و نحوه بارگیری و بهره‌مندی و عضویت در آن‌ها.
• مدیریت بهینه فرصت‌ها و زمان مفید اعضای خانواده به‌صورتی که زمان حضور در فضای مجازی محدود باشد و اوقات فراغت اعضای خانواده با سایر فعالیت‌های مفید و سازنده پوشش داده شود.
• با توزیع متناسب اوقات فراغت فرزندان و اعضای خانواده به‌صورتی برنامه‌ریزی کنیم که فرصت پرسه‌زدن در فضای مجازی نامحدود نباشد و با ثبت‌نام فرزندان در کلاس‌های آموزشی، ورزشی و مهارتی سازنده و شاد، امکان وابستگی مفرط به حضور در فضای مجازی سلب شود.
نکته
فرصت یا تهدیدبودن فضای مجازی بستگی مستقیم به همسویی نهادها و ارگان‌های مربوط به مدیریت آموزشی‌تربیتی جامعه، به‌منظور آگاهی‌بخشی و آماده‌سازی فکری آن در پذیرش و غربالگری اطلاعات ورودی و استفاده صحیح از آن دارد.
منابع
1. بیابانگرد، اسماعیل (1390). روش‌های افزایش عزت‌نفس در کودکان و نوجوانان. تهران. انجمن اولیا و مربیان.
2. تریسی، برایان (1402). حرف نزنید عمل کنید. ترجمه مهراب حسنوند.تهران. نیک‌فرجام.
3. فرهادی ثابت، عباس (1386). مادر و پدری که آرزویش را دارید. تهران. چاپار فرزانگان.