عنوان چرخش: رویکرد فرهنگی‌تربیتی در کلاس درس
یکی از چرخشهای سند تحول، رویکرد فرهنگی‌تربیتی درس‌ها و کلاس‌هاست.
«... گاهی ممکن است کاری از شما دبیر ریاضی، ادبیات یا معلم پایه اول دبستان صادر شود و به شخصیت نوجوان شکل مطلوب بدهد که صدسال از حرف‌زدن به شکل‌های دیگر اثرش بهتر است»
(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار معلمان استان فارس، 1387/2/12).
چیستی آموزش مبتنی بر رویکرد فرهنگی‌تربیتی (اسلامی)
رویکرد فرهنگی‌تربیتی عبارت است از:
ـ فراهم‌آوردن زمینه تربیت‌پذیری دانش‌آموزان متناسب با فرهنگ اسلامی؛
ـ باورها و کارکردهای معنوی و منویات اسلام در همه فرایند‌های آموزشی؛
ـ نورانیت علم (آموزش و تربیت) و اثر تربیتی آن، که باید در انسان (نه فقط در مغز، بلکه در قلب) پرتوافکنی کند.
علم و هستی به طبیعت منحصر نیست و در ماورای طبیعت نیز وجود دارد. بنابراین، به جای طبیعت می‌توان از واژه «خلقت» استفاده کرد. اگر عالم را خلقت تلقی کنیم، آنگاه به خالق توجه خواهیم کرد. وقتی قطعه‌ای از خلقت را در درس‌های گوناگون یاد می‌دهیم (شیمی، فیزیک، اجتماعی، تاریخ، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی)، اگرچه چیستی موضوع (اجزا، روابط، قوانین و ...) را بیان می‌کنیم، ولی بالاتر از آن به چرایی خلقت و غایت آن نیز توجه خواهیم کرد.
در این صورت، علم و دانش جهت‌دار می‌شود. در این حالت تمام علوم و دانش‌ها نمی‌توانند اسلامی و دینی نباشند، اگر معلمی منهای این مفهوم را آموزش دهد، آموزشی ابتر و ناقص عرضه کرده است.
دو رویکرد کلی متفاوت در این خصوص وجود دارد:
آموزش به منزله علم و دانش منحصر به مواد و حوزه‌های درسی؛ یعنی مفاهیم ریاضی، فیزیک، جغرافی و... .
رویکرد فرهنگی‌تربیتی شامل باورها و جهت‌گیری‌های فرهنگی و کارکردهای معنوی و رعایت منویات اسلام در همه فرایند‌های آموزشی و تربیتی.
به نظر می‌رسد رویکرد فرهنگی‌تربیتی باید بر تمام عناصر و مؤلفه‌های برنامه درسی تابانده شود، تار و پود آن را تغییر دهد و جهت‌گیری آن‌ها را به سمت منویات اسلامی و دینی سوق دهد. در غیر این صورت، الحاق‌کردن مکانیکی مسائل دینی و اخلاقی به برنامه درسی مدل مؤثری نخواهد بود.
با رویکرد فرهنگی‌تربیتی، هر درس دو وجه دارد:
الف) مفاهیم تخصصی درسی؛
ب) حامل‌بودن تربیت.
۱. آیا معلم فقط مفاهیم درسی را یاد دهد و مربی و معلم قرآن و دینی مسائل دینی را؟
۲. آیا هردو در آموزه‌های دینی و اخلاقی نقش دارند، ولی با روش‌های متفاوت؟
چگونگی آموزش مبتنی بر رویکرد فرهنگی‌تربیتی
براساس مطالب بیان‌شده، یک نمونه طرح درس با رویکرد گفته‌شده تقدیم می‌شود (فایل PDF پیوست)
فرایند یاددهی‌یادگیری
معلم بر اساس شرایط کلاس، به‌صورت متنوع، در قالب‌های گوناگون، این اقدامات را انجام می‌دهد (ظرفیت‌های اعتقادی، اخلاقی و تربیتی پیوست درس است):
۱. ذکر نام خدا (متناسب با موضوع درس): بسم‌الله الرحمن الرحیم. به نام خداوند شکافنده دانه‌ها.
۲. ذکر نام ائمه اطهار(ع): متناسب با موضوع درسی یا مناسبت‌ها (ولادت، شهادت و ...): همه ائمه اطهار(ع) به کشاورزی علاقه داشتند، به‌ویژه امام علی(ع) که مزرعه‌ها و کشتزارهای زیادی به وجود آوردند و بعد آن‌ها را وقف کردند.
۳. ایجاد ارتباط (احوال‌پرسی، حضور و غیاب و ...): «بچه‌ها حالتان چطور است؟ رو به رشدید؟»
4. انگیزه‌سازی: نمایش تکه‌فیلم رشد گیاهانی که با سرعت در حال رشد و بزرگ‌شدن هستند.
5. ارزشیابی آغازین (پیش‌دانسته‌ها): به نظر شما سه عامل آب، خاک و نور برای رشد گیاهان کافی هستند؟ (ایجاد شک)
توجه: سه بند 3، 4 و 5 را می‌توان به‌صورت تلفیقی ارائه کرد.
در انتهای تدریس صفحه 86، طبق روش کتاب، این سؤال از دانش‌آموزان پرسیده می‌شود:
ـ به نظر شما سه عامل خاک، آب و نور برای رشد گیاهان کافی هستند؟
از بچه‌ها خواسته می‌شود موضوع را به‌صورت بحث گروهی بررسی کنند. سپس نظر خود را ارائه دهند. بعد معلم ترجمه آیات 63 تا 65 سوره واقعه را تبیین می‌کند:
- «أَ فَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ» (63): آیا درباره آنچه کشت می‌کنید، هیچ اندیشیده‌اید؟!
- «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» (64): آیا شما آن را می‌رویانید یا ما می‌رویانیم؟!
- «لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ» (65): هرگاه بخواهیم، آن را به کاه درهم‌کوبیده مبدل می‌کنیم که تعجب کنید!
سپس از دانش‌آموزان می‌خواهد نتیجه‌گیری کنند.
معلم در تدریس صفحه‌های 87، 88 و 89 کتاب درسی این موارد را نیز مطرح می‌کند:
ـ دانش‌آموز به‌جای اینکه دو دانه عدس بکارد و بعد از جوانه‌زدن یکی را آب ندهد و پس از 13 روز آبیاری کند (اول اینکه اقدام مناسبی نیست، دوم اینکه بعد از 13 روز بعید است دوباره رشد کند، از ابتدا یکی را آب ندهد و پس از رشد اولین گلدان، شروع به آبیاری دومین گلدان کند.)
ـ معلم در موقعیتی که صلاح می‌داند، سوره زمر آیه 21 را بخواند و ترجمه کند: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَکَهُ یَنَابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرّاً ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطَاماً إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرَى لِأُولِی الْأَلْبَابِ»: آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و آن را به‌صورت چشمه‌هایی در زمین وارد نمود، سپس با آن زراعتی را خارج ساخت که رنگ‌های مختلف دارد؟ بعد آن گیاه خشک می‌شود، به‌گونه‌ای که آن را زرد و بی‌روح می‌بینی. سپس آن را در هم می‌شکند و خرد می‌کند؛ در این مثال تذکری است برای خردمندان (از ناپایداری دنیا).
معلم در صفحه 90 کتاب درسی (خاک)، در صورت صلاح‌دید، به اینکه انسان از خاک آفریده شده است اشاره و داستان قرآنی مربوطه را مطرح کند.
بعد از تدریس صفحه‌های 91 و 92 معلم مطرح کند: «همان‌طور که امروز یاد گرفتید، برای رشد گیاهان عوامل و موانعی وجود دارند، ما انسان‌ها هم برای رشد بدنی و معنوی، عوامل و موانعی داریم: انجام کارهای نیک و پرهیز از کارهای بد باعث رشد معنوی ما می‌شود.
برای مطالعه بیشتر
الف) مستندات قانونی
۱. تبصره‌های 6 و 8 قانون احیای معاونت پرورشی (مصوب مجلس شورای اسلامی)
تبصره 6. وزارت آموزش‌وپرورش موظف است سیاست تلفیق آموزش با پرورش و تعمیم رسالت پرورشی در معلمان دروس مختلف ... و تدوین کتب درسی تنظیم نماید.
تبصره ۸. وزارت آموزش‌وپرورش موظف است گزارش عملکرد خود را در توسعه و تعمیق مسائل پرورشی و آموزشی در پایان هر سال تحصیلی به کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی ارائه نماید.
۲. منویات مقام معظم رهبری در تعلیم‌وتربیت اسلامی مبتنی بر فلسفه تربیتی‌اسلامی
۳. سند تحول بنیادین:
- گزاره‌های ارزشی نظام تعلیم‌وتربیت رسمی عمومی عبارت‌اند از: آموزه‌های قرآن کریم، نقش معنوی، اسوه‌ای، هدایتی و تربیتی پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) و حضرت فاطمه زهرا(سلام‌الله علیها) و ائمه معصومین (علیهم‌السلام)؛
- فرایند تعلیم‌وتربیت در تمام ساحت‌‌ها، شامل تعلیم‌وتربیت اعتقادی، عبادی، اخلاقی و... منطبق بر نظام معیار اسلامی؛
- زمینه‌سازی کسب شایستگی‌های پایه، با تأکید بر خصوصیات مشترک اسلامی‌ایرانی و انقلابی؛
- نقش معلم (مربی) به‌عنوان هدایت‌کننده و اسوه‌ای امین و بصیر در فرایند تعلیم‌وتربیت و مؤثرترین عنصر در تحقق مأموریت‌های نظام تعلیم‌وتربیت رسمی عمومی؛
ب) هدف‌های عملیاتی و راهکارهای سند تحول
۱. حاکمیت رویکرد فرهنگی تربیتی در تولید محتوا و تقویت شایستگی‌های پایه دانش‌آموزان:
راهکار ۲-۱. تدوین برنامه‌های عملیاتی لازم در راستای ترویج، تقویت مستمر و تحکیم فضایل اخلاقی در محیط‌های تربیتی؛
راهکار 4-1. ایجاد ساز‌وکارهای ترویج و نهادینه‌سازی فرهنگ ولایت‌مداری تولا و تبرا، امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، روحیه جهادی و انتظار «زمینه‌سازی برای استقرار دولت عدل مهدوی(عج)»، با تأکید بر بهره‌گیری از ظرفیت حوزه‌های علمیه و نقش الگویی معلمان و اصلاح روش‌ها.