آیینه حقایق

شما پس از ساختن چند فیلم کوتاه داستانی، برای ساختن فیلم‌های کوتاه و تله‌فیلم (فیلم‌های تلویزیونی مستند که سقف زمانی آن‌ها ۹۰ دقیقه است) آماده می‌شوید. سرانجام به چنان آمادگی می‌رسید که می‌توانید اولین فیلم بلند سینمایی خود را بسازید که مدت زمان آن معمولاً حدود ۱۲۰ دقیقه است. بعد‌ها چند و چون آن را شرح می‌دهیم. فعلاً نیازی به آن ندارید.

کمی که پیش رفتیم با فیلم‌های سینمایی و مجموعه تلویزیونی (سریال) آشنا می‌شوید. شما وقتی راه را ادامه دهید و تجربه‌های کوچک را پشت سر بگذارید، ممکن است تئاتر و سینما را به عنوان رشته تحصیلی‌تان انتخاب کنید و در یکی از دانشکده‌های هنری که رشته تئاتر و سینما دارد، به تحصیلات دانشگاهی خود ادامه دهید و وارد دنیا فیلم‌سازی شوید.

پس بهتر است با ساخت فیلم‌های مستند یا مستند داستانی شروع کنید. فرق فیلم مستند با مستند داستانی در تعریف این دو گونه نهفته است. فیلم مستند بازتاب واقعیت است که از زیبایی‌شناسی و نگاه هنری خود بهره می‌گیرد و آن واقعیت را به سبک و سیاق خودش بازآفرینی و روایت می‌کند. ضمن اینکه شخصی به نام بازیگر یا هنرپیشه نقش واقعی مورد نظر شما را ایفا می‌کند.

فرض کنید زنگ تاریخ است و دبیر تاریخ و یا حتی یکی از دانش‌آموزان در جامه و کسوت شخصیت تاریخی مورد نظر به کلاس می‌آید. خودش را معرفی می‌کند و کارها و فعالیت‌هایش را با دانش‌آموزان در میان می‌گذارد. در اینجا دیگر نیازی نیست دانش‌آموزان را در کادر و قاب دوربین داشته باشید، چون تهیه لباس تاریخی برای دانش‌آموزان و ایجاد فضای تاریخی و طراحی دکور برای شما مشکل و پرهزینه است.

اگر این جلسه یا زنگ تاریخ را که به شیوه‌ای مدرن و متفاوت تدریس‌ شده است، با دوربین خود ضبط کنید، یک مستند ساخته‌اید. مثالی دیگر و البته ساده‌تر برای فیلم مستند چنین است: شما مادربزرگ یا پدربزرگی دارید که تنها زندگی می‌کند و پیر است و ناتوان. به خانه او می‌روید و لحظه‌هایی از زندگی او را با دوربین خود به تصویر می‌کشید: پيری؛ رنج تنهایی؛ سختی انجام کارها؛ ناتوانی در انجام امور و کارهای خود؛ و جواب‌دادن به تلفن؛ که این آخری می‌تواند جنب طنز داشته باشد.

مثلاً آدم مزاحمی زنگ می‌زند. مادربزرگ لنگ‌لنگان و نفس‌نفس‌زنان خودش را به تلفن می‌رساند و گوشی را بر می‌دارد. مزاحم می‌گوید: «به نظر شما امروز سرخ‌ها می‌برند یا آبی‌ها؟» پیرزن می‌گوید: «خدا روزیت رو جای دیگه بده!» با عصبانیت گوشی را می‌گذارد و با خود واگویه می‌کند: «خوش به حال شما که بیکارید و نونتون مفته! نشستید پای تلفن ... (ادایش را در می‌آورد).»

مستند بر اساس یک واقعیت یا یک شخصیت ساخته می‌شود و انواع متفاوتی دارد؛ مثل مستند سیاسی، اجتماعی، جنگی، علمی، آموزشی، تاریخی، طبیعی (محیط زیستی) د معماری و هنرهای دستی، و ... .

در یک مستند اجتماعی مسئله‌های اجتماعی را تبیین می‌کنید. مثلاً به سراغ نوجوانی هم سن و سال خود می‌روید که از تحصیل بازمانده و زباله‌گرد یا دست‌فروش شده است. از گفت‌و‌گو با او فیلم می‌گیرید. یا این شخصیت یکی‌ از هم‌کلاسی‌های شماست که ترک تحصیل کرده و شما به سراغش می‌روید تا دلیل نیامدنش را به مدرسه جویا شوید.

در یک مستند طبیعی به سراغ طبیعت می‌رویم؛ به سراغ حیوانات و درختان. درخت کهنی که مردم رؤیاها و آرزوهایشان را به شاخه‌هایش گره می‌زنند و او را واسطه‌ای میان خود و خدا قرار می‌دهند. یا سراغ زنی می‌روید که گربه و سگی مصدوم را به خانه می‌آورد و تیمار می‌کند و دوباره به زندگی برمی‌گرداند.

ممکن است میان دوربین شما و شخصیت فاصله زیادی باشد و صدای شخصیت به‌خوبی شنیده نشود. در این صورت می‌توانید از صدابر (میکروفن) سیمی که به دوربین وصل می‌شود و یا صدابر سیار استفاده می‌کنید. اگر توان تهیه آن‌ها را نداشته باشید، می‌توانید گوشی دیگری را در جیب و در جایی که دیده نشود، نزدیک شخصیت، قرار دهید و بعد در تدوین، صدا را با تصویر ترکیب (میکس) کنید.

با چند واژه در خصوص فیلم مستند هم باید آشنا باشید. در فیلم مستند همیشه دوربین قادر نیست که همه آنچه را که در ذهن کارگردان می‌گذرد بیان کند. در این صورت متن یا نوشته به کمک تصویر می‌آید. یعنی توضیحی نوشتاری یا کلامی که روی تصویر یا زیر تصویر می‌نشیند تا تصویر گویا‌تر شود. به کسی که متنی را برای فیلم مستند می‌نویسد «نویتور» می‌گویند؛ یعنی نویسنده متن.

تأکید می‌کنم زمانی برای ساختن فیلم مستند از متن استفاده می‌کنیم که دوربین قادر نباشد منظور کارگردان را در صحنه یا موقعیت مورد نظر بیان کند. اگر متن بیشتر از تصویر و سنگین‌تر از تصویر باشد، از ارزش هنری فیلم مستند می‌کاهد. هر چه بار کلامی فیلم مستند کمتر باشد، ارزش هنری آن بیشتر است.