اهمیت واکاوی یادگیری در بهبود تدریس

مقدمه

واکاوی یادگیری حیطه‌ای نوین و آینده‌دار در آموزش است که به دنبال دریافت، تحلیل و گزارش داده درباره یادگیرنده و محیط یادگیری‌اش، به منظور بهینه‌سازی یادگیری و محیط یادگیری است. داده و واکاوی، دو کلیدواژه اصلی واکاوی یادگیری هستند. می‌توان گفت داده به‌عنوان تغذیه‌کننده واکاوی، به‌منظور فراهم‌کردن دیدهای مبتنی بر شواهد درباره یادگیری و تدریس عمل می‌کند. واکاوی یادگیری در طول دهه گذشته توجه محققان بسیاری را جلب کرده است، اما پژوهش‌هایی که به فراهم‌کردن چارچوب جامع از واکاوی یادگیری پرداخته‌اند، بسیار کم بوده‌اند (بنی‌هاشم، 1399).

زمانی که دانش‌آموزان در سامانه‌های یادگیری برخط پیمایش می‌کنند، «ردپای دیجیتال» یا ردپایی از فعالیت‌های خود بر جای می‌گذارند. واضح است، هر چه یادگیری برخط بیشتر باشد، احتمالاً داده‌های بیشتری انباشته می‌شوند. در همین حال، سایر جنبه‌های فعالیت دانش‌آموزان، مانند حضور در سخنرانی‌ و ارائه تکلیف به‌طور مستمر در حال ثبت است. این منابع اطلاعاتی چندگانه، در مقایسه با گذشته دیدگاه بسیار غنی‌تری نسبت به رفتار دانش‌آموزان به وجود می‌آورند و به مؤسسه‌ها کمک می‌کنند فرصت‌هایی را برای بهبود دوره‌ها شناسایی کنند (اسکلاتر، 2017).

 

واکاوی یادگیری 

با توجه به ظهور اخیر واکاوی به‌عنوان یک رشته و ریشه‌های چند‌رشته‌ای آن، تعجب‌آور نیست در مورد اینکه دقیقاً چیست و چگونه از حوزه‌های مرتبط متمایز می‌شود، سردرگمی وجود داشته باشد. مفسران متعددی کوشیده‌اند واکاوی یادگیری را تعریف کنند، اما اولین همایش «لاک»² در سال 2011 آن را چنین توصیف کرد: «اندازه‌گیری، جمع‌آوری، تجزیه‌وتحلیل و گزارش داده‌ها در مورد یادگیرندگان، به‌منظور درک و بهینه‌سازی یادگیری و محیط‌هایی که یادگیری در آن‌ها رخ می‌دهد. رشته‌های کلیدی کمک‌کننده به واکاوی یادگیری عبارت‌اند از: علوم رایانه، آموزش و آمار» (پیشین).

اخیراً واکاوی یادگیری توجه دانشگاهیان، محققان و مدیران را به خود جلب کرده است. این علاقه حاصل نیاز به درک بهتر آموزش، یادگیری، محتوای هوشمند و شخصی‌سازی است. درحالی که هنوز واکاوی یادگیری در مرحله‌های اولیه تحقیق و پیاده‌سازی است، چندین سازمان و انجمن برای پرورش یک جامعه تحقیقاتی درباره نقش واکاوی داده‌ها در آموزش و یادگیری تشکیل شده‌اند. متأسفانه نظام‌های آموزشی (ابتدایی و متوسطه) از داده‌های موجود برای بهبود آموزش، یادگیری و موفقیت یادگیرنده استفاده محدودی کرده‌اند. با اینکه حوزه آموزش از سایر حوزه‌ها عقب ‌مانده است، اخیراً علاقه به واکاوی یادگیری به‌عنوان راه‌حل بسیاری از چالش‌های فعلی، مانند حفظ و حمایت از یادگیرنده، افزایش یافته است (سیمنس، 2013).

 

فرایند واکاوی یادگیری

الگوی (مدل) واکاوی یادگیری شامل هفت جزء است: جمع‌آوری داده‌ها، ذخیره‌سازی، پاک‌سازی داده‌ها، یکپارچه‌سازی، تجزیه‌وتحلیل، نمایش و تجسم، و اقدام و عمل. اهمیت تیم در واکاوی نیز برجسته شده است. رویکرد نظام‌مند (سیستمی) به واکاوی مستلزم ترکیبی از مهارت‌ها و دانش است که احتمالاً در اختیار یک فرد نیست (پیشین).

با این حال، مؤلفه مهمی که باید پیش از جمع‌آوری داده‌ها قرار بگیرد، ولی غالباً نادیده گرفته می‌شود، شناسایی منبع داده است. بسته به هدف‌های پژوهشی، منابع داده مورد نیاز می‌توانند متفاوت باشند. تاکنون رایج‌ترین منابع داده که در چرخه واکاوی یادگیری قرار دارند، عبارت‌اند از: «نظام‌های اطلاعاتی کودکان»، «نظام‌های مدیریت یادگیری» و دوره‌های برخط آزاد.

داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط حسگرها می‌توانند بر کیفیت و عمق تجزیه‌وتحلیل بیفزایند، اما داده‌هایی که به‌صورت دستی وارد شده‌اند نیز غیرمعمول نیستند. داده‌ها پس از جمع‌آوری، در مکان مناسبی ذخیره و سپس پاک‌سازی می‌شوند. پاک‌سازی داده‌ها می‌تواند فرایند زمان‌بری باشد و نیازمند قدرت تشخیص انسان است. با این حال، اگر پیش از جمع‌آوری داده‌ها برنامه مناسبی وجود داشته باشد (برای مثال، محققان برنامه روشنی در مورد چگونگی برچسب‌گذاری و بیرون‌کشیدن داده‌ها دارند)، میزان تلاش و زمان پاک‌سازی داده‌ها می‌تواند به میزان چشمگیری کاهش یابد که این به نوبه خود طول یک تکرار را کوتاه‌تر می‌کند. با توجه به اینکه داده‌ها ممکن است در زمان‌های متفاوت و از سازمان‌های گوناگون جمع‌آوری شوند، گاهی پژوهشگران پیش از انجام تحلیل باید مجموعه‌داده‌های متعدد را در یک مجموعه ادغام کنند.

پس از اتمام تمامی مرحله‌های آماده‌سازی، پژوهشگران داده‌ها را با فن‌های مناسب تجزیه‌وتحلیل می‌کنند. در چرخه واکاوی یادگیری، تعیین نحوه ارائه یا تجسم بهتر نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل کاری ضروری است. تجسم مؤثر می‌تواند سبب شود ذی‌نفعان نتایج را راحت‌تر درک و پذیرش کنند و این در نهایت به تصمیم‌گیری و واکنش آ‌ن‌ها نسبت به یافته‌ها کمک می‌کند.

آخرین گام در یک تکرار این است که برای افزایش موفقیت و پیشرفت تحصیلی شاگردان دست به اقدام بزنید. این اقدامات ممکن است در قالب‌های متفاوتی مانند ارسال هشدار و اخطار به مدرسه در مورد احتمال ترک تحصیل دانش‌آموز، ارائه راهنمایی به او در مورد آنچه به موفقیت سایر دانش‌آموزانِ دارای سابقه‌های مشابه کمک کرده است یا بهبود و ارتقای نظام آموزشی صورت گیرد. پس از انجام عمل، بازخورد مربوط به آن به ایجاد داده‌های جدید می‌انجامد. سپس یک تکرار جدید آغاز می‌شود. در چرخه جدید فرایند را می‌توان براساس موفقیت چرخه پیشین اصلاح کرد (رومرهال، 1402).

 

مؤلفه‌های واکاوی یادگیری

هفت مقوله اصلی برای واکاوی یادگیری شناسایی شده‌اند که عبارت‌اند از: داده، فرایند، سطح‌ها، ذی‌نفعان، هدف‌ها، محیط و فن (تکنیک).  

- داده: به انواع داده‌هایی اشاره دارد که می‌توان در محیط یادگیری از یادگیرندگان جمع‌آوری کرد که شامل فراداده، داده‌های عملکردی، داده‌های تعاملی، داده‌های معنی‌دار، داده‌های تحصیلی، داده‌های روان‌شناختی و داده‌های سابقه‌های تحصیلی است.

- فرایند: مقوله فرایند به مرحله‌ها، فرایند و الگوی یادگیری اشاره دارد که از جمع‌آوری داده شروع و مرحله‌های تحلیل داده، گزارش داده و تفسیر داده را شامل می‌شود.

- سطح‌ها: مقوله سطح‌ها به سطح‌های واکاوی یادگیری اشاره دارد؛ اینکه در چه سطح‌هایی می‌توان واکاوی یادگیری را انجام داد. طبق یافته‌ها این کار در چهار سطح توصیفی، تشخیصی، پیش‌بینی و تجویزی قابل‌انجام است.

- ذی‌نفعان: مقوله ذی‌نفعان به افراد یا سازمان‌هایی اشاره دارد که می‌توانند از واکاوی یادگیری در هر یک از مرحله‌های طراحی آموزشی بهره‌مند شوند. طبق یافته‌های پژوهشی، ذی‌نفعان شامل یادگیرندگان، معلمان، مدیران، طراحان آموزشی و والدین است.

- هدف‌ها: مقوله هدف‌ها به هدف‌هایی اشاره دارد که واکاوی یادگیری آن‌ها را در هر یک از مرحله‌های طراحی آموزشی دنبال می‌کند. هدف‌های واکاوی یادگیری شامل بهینه‌سازی یادگیری، تشخیص، آگاهی از فرایند، بازخورد، تصمیم‌گیری، بازتاب، خودتنظیمی، شخصی‌سازی، انگیزش، نظارت و ارزیابی است.

- محیط: محیط واکاوی یادگیری به زمینه، فرهنگ و ارتباطات موجود در محیط اشاره دارد.

- فن: فن‌های واکاوی یادگیری که کار تحلیل داده‌ها را انجام می‌دهند، عبارت‌اند از: فن‌های تحلیل شبکه‌های اجتماعی، خوشه‌بندی‌، طبقه‌بندی، پیش‌بینی، وایازش (رگرسیون)، درخت تصمیم‌گیری، کشف قوانین انجمن، کشف الگوهای ترتیبی، تحلیل عاملی، روش توصیفی و کشف (بنی‌هاشم، 1399).

 

جمع‌بندی 

وظیفه اصلی معلمان و مؤسسه‌های آموزشی کمک به دانش‌آموزان برای یادگیری موفق است. بنابراین، استفاده از منابع موجود که به دستیابی به این هدف کمک می‌کنند، بسیار مهم است. از آنجا که هدف واکاوی یادگیری درک و بهینه‌سازی یادگیری و محیط‌هایی است که یادگیری در آن‌ها رخ می‌دهد، مؤسسه‌ها موظف‌اند این امکان را با استفاده از داده‌های تولید‌شده به‌عنوان محصول جانبی فعالیت‌های یادگیری دانش‌آموزان فراهم کنند (فرگوسن، 2019).

 

پی‌نوشت‌ها

1. Learning analysis

2. LAK