مقدمه
سامانه یادگیری انطباقی یک رویکرد آموزشی پیشرفته است که از فناوری‌های پیشرفته، به‌ویژه الگوریتم‌های یادگیری ماشین۵، برای ایجاد تجربه‌های یادگیری شخصی‌سازی‌شده برای دانش‌آموزان بر مبنای نیازها، ترجیحات و روند پیشرفت آن‌ها استفاده میکند. این سامانه با به‌کارگیری الگوریتم‌های مبتنی بر داده و هوش مصنوعی، محتوا، شیوه ارائه و سرعت آموزش را به‌صورت پویا و بر اساس عملکرد و تعامل یادگیرندگان تنظیم میکند. یادگیری انطباقی با سازگاری با نیازهای خاص هر دانش‌آموز، موجب ارتقای اثربخشی و کارآمدی یادگیری، افزایش حداکثری تعامل و بهبود نتایج تحصیلی می‌شود
(Gligorea et al., 2023).
در سال‌های اخیر، یادگیری الکترونیکی۶ به رویکردی اثرگذار در عرصه آموزش بدل شده است که مزیت‌های قابل‌توجهی همچون انعطاف‌پذیری، قابلیت ارتقا و توسعه، و تجربه‌های یادگیری شخصی‌سازی‌شده را به همراه دارد. یادگیری انطباقی در بستر یادگیری الکترونیکی، به فرایند هوشمند و پویای تنظیم و تطبیق محتوای آموزشی، منابع و فعالیت‌ها بر اساس نیازها و ترجیحات منحصربه‌فرد هر فراگیر اشاره میکند (همان، 2023).
سامانه یادگیری انطباقی
یادگیرنده در هر دوره آموزش الکترونیکی سنتی، مسیری را که مربی ایجاد میکند، به‌صورت خطی دنبال خواهد کرد؛ به‌طوری که فیلم‌ها، تکه‌فیلم‌‌ها و پرده‌نگارهای آموزشی را تماشا میکند، مقاله‌ها و جزوه‌ها را می‌خواند و در آزمون‌ها و پودمان‌های (ماژول)های تعاملی شرکت میکند. سامانه یادگیری انطباقی شامل همان مواد آموزشی خواهد بود، اما در آن نحوه ارائه اطلاعات برای هر یادگیرنده متفاوت خواهد بود. این سامانه تصمیم می‌گیرد محتوا را براساس اهداف و دانش یادگیرنده تغییر دهد. برای مثال، قبل از شروع دوره، دانش و سبک یادگیری یادگیرنده را با استفاده از آزمون‌های متعدد می‌سنجد و بر مبنای نتایج به‌دست‌آمده، به یادگیرنده محتوای آموزشی ارائه می‌دهد. در هر مرحله از آموزش، از یادگیرنده آزمون گرفته می‌شود و براساس دانشی که کسب کرده است، به وی سؤالات چالش‌برانگیزتر یا آسان‌تری ارائه می‌شود. چون برنامه این دستگاه‌ها براساس هوش مصنوعی تنظیم شده است، آن‌ها می‌توانند مانند دستیار آموزشی به معلم خدمت کنند (بالغی‌زاده، 1۴00: 9-7).
سامانه یادگیری انطباقی و شخصی‌سازی یادگیری
هنگامی که از تعلیم‌و‌تربیت نوین سخن به میان می‌آید، برخی به تجهیزات و ابزارهای پیشرفته فکر می‌کنند. فضاهایی آموزشی را تصور می‌کنند که در آن‌ها دانش‌آموزان و معلمان فناوری‌های جدید را در اختیار دارند. هرچند چنین موقعیت‌هایی با آموزش نوین مرتبط‌اند، اما به‌تنهایی جایگاه سازنده‌ای ندارند. مطالعات نشان داده‌اند، اساس تأثیرگذاری‌های نوین، در محتوا و شیوه‌های اجرایی است که مهم‌ترین آن‌ها را، می‌توان در یک دسته‌بندی پنج‌گانه گنجاند (سلیقه‌دار، 1399: 36-34).
ویژگی‌های آموزش نوین
- شخصی
- تلفیقی
- مفرح
- مرتبط با زندگی
- جمعی و مشارکتی
در یادگیری شخصی‌سازی‌شده، رویکردهای آموزشی با درنظرگرفتن نیازهای یادگیری تک‌تک فراگیرندگان، به‌صورت اختصاصی طراحی می‌شود. فلدستین (2016) بیان می‌دارد، تمرکز یادگیری شخصی‌سازی‌شده بر «محتوای آموزشی» نیست، بلکه بر «نحوه یادگیری» است. در حالی که دستیابی به این امر در کلاس درس امکان‌پذیر است، اما با افزایش تعداد دانش‌آموزان، شخصی‌سازی آموزش به چالشی جدی تبدیل می‌شود. با این حال، در حال حاضر، فناوری‌های یادگیری انطباقی این امکان را فراهم کرده‌اند که یادگیری شخصی‌سازی‌شده در ابعاد وسیع‌تری اجرا شود. در نتیجه تحولات چشمگیر در عرصه آموزش، فناوری رایانه‌ای بر شیوه تدریس در آموزش تأثیر بسزایی داشته است. نقش رایانه از ابزار صرفاً انتقال محتوای دوره به دانش‌آموزان، به سامانه‌ای ارتقا یافته است که به‌طور مداوم نیازهای یادگیری هر دانش‌آموز را شناسایی و مسیرهای یادگیری فردی را به‌صورت لحظه‌ای ارائه میکند (Taylor, Yeung & Bashet, 2021).
فناوری یادگیری انطباقی با ارزیابی مهارت‌ها و دانش فعلی فراگیرندگان، ارائه بازخورد و محتوای آموزشی متناسب، و سپس پایش مستمر پیشرفت تحصیلی آن‌ها از طریق به‌کارگیری الگوریتم‌های یادگیری، امکان یادگیری شخصی‌سازی‌شده در ابعاد گسترده را فراهم می‌آورد (Educause Learning Initiative, 2017). یادگیری انطباقی زمانی رخ می‌دهد که از ابزارها و دستگاه‌های دیجیتال برای ایجاد مسیرهای یادگیری فردی دانش‌آموزان، براساس نقاط قوت، ضعف و سرعت یادگیری آن‌ها استفاده شود (Taylor, Yeung & Bashet, 2021).
دستگاه‌های یادگیری انطباقی پیشرفته، برخلاف برخی نمونه‌های اولیه که اطلاعات رخ‌نما (پروفایل) را از منابع خارجی تأمین می‌کنند، مسیر یادگیری را در زمان تعامل با دانش‌آموز ایجاد می‌کنند. با تحلیل فعالیت دانش‌آموز، داده‌های یادگیری و به‌کارگیری یادگیری ماشین، این ابزارها قادرند ضمن ارائه داربست آموزشی شخصی‌سازی‌شده برای ارتقای یادگیری هر دانش‌آموز، بر پیشرفت آن‌ها نظارت و مسیرهای یادگیری را به‌صورت لحظه‌ای و پیوسته تنظیم کنند. همچنین، امکان مداخلات هدفمند برای بهبود موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان را فراهم آورند (همان، 2021).
در توصیف دستگاه‌های یادگیری انطباقی، ماورودی (2017) و همکارانش به تعریفی استناد می‌کنند که می‌گوید: «در سامانه انطباقی، خود سامانه، نیازهای یادگیرنده را مفروض می‌گیرد و رفتار خود را بر همین اساس تنظیم‌می‌کند» (Paramythis&Loidl‑Reisinger 2003). با بیانی رسمی‌تر خاطرنشان می‌کنند، «محیط یادگیری انطباقی قادر است این کارها را انجام دهد: پایش فعالیت‌های کاربران خود، تفسیر این فعالیت‌ها بر اساس مدل‌های حوزه خاص7، استنتاج نیازها و ترجیح کاربران بر اساس فعالیت‌های تفسیرشده، نمایش مناسب این نیازها و ترجیح‌ها در مدل‌های مرتبط و در نهایت، اقدام بر اساس دانش موجود درباره کاربران و موضوع در دست یادگیری، به‌منظور تسهیل پویای فرایند یادگیری.»
آی‌ایکس‌اِل، یک سامانه یادگیری انطباقی
آی‌ایکس‌اِل یک برنامه آموزشی برخط است که به دانش‌آموزان دوره‌های پیش‌دبستانی تا دوازدهم در یادگیری موضوعات گوناگون از جمله ریاضی، زبان، علوم و مطالعات اجتماعی کمک میکند. این برنامه با استفاده از فناوری پیشرفته، تجربه یادگیری شخصی‌سازی‌شده و مؤثری را برای هر دانش‌آموز ارائه می‌دهد. برخی از ویژگی‌های کلیدی آی‌ایکس‌اِل عبارت‌اند از: شخصی‌سازی یادگیری، ارائه برنامه درسی جامع، ارائه بازخورد فوری، فعالیت‌های تعاملی، تجزیه و تحلیل فعالیت‌ها و یادگیری دانش‌آموزان و گزارش‌دهی به معلمان و والدین، ارزیابی‌های تشخیصی، توصیه‌های هوشمند و . . . .
جمع‌بندی
آموزش سنتی با رویکرد یکسان برای همه دانش‌آموزان، چالش‌های متعددی را به همراه دارد. این رویکردها به نیازها و ویژگی‌های فردی دانش‌آموزان توجه نمی‌کنند و ممکن است برای بسیاری از آن‌ها تجربه ناکارآمدی را ایجاد کنند. در مقابل، یادگیری شخصی‌سازی‌شده، که رویکردی نوین در آموزش است، مدرسه‌های قرن ۲۱ را متحول میکند. این روش بر اساس نیازها و علاقه‌های دانش‌آموزان برنامه‌ریزی می‌شود و مسیری منحصربه‌فرد برای یادگیری هر فرد ترسیم میکند. در قلب یادگیری شخصی‌سازی‌شده، مالکیت و انگیزه دانش‌آموز نهفته است. برنامه درسی بر اساس علاقه‌های فردی هر دانش‌آموز طراحی می‌شود و او را فعالانه در فرایند یادگیری مشارکت می‌دهد. این امر اشتیاق و رغبت را در دانش‌آموزان پرورش می‌دهد و به آن‌ها کمک میکند با اعتمادبه‌نفس بیشتری به کسب دانش بپردازند. برای تحقق این امر، شناسایی سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان نقشی کلیدی ایفا میکند. با استفاده از روش‌هایی که با سبک یادگیری آن‌ها تطبیق پیدا کرده است، دانش‌آموزان می‌توانند از توانایی‌های خود بهترین بهره‌وری را داشته باشند. دستگاه‌های یادگیری انطباقی می‌توانند با استفاده از فناوری‌های پیشرفته نیازها و ویژگی‌های هر دانش‌آموز را شناسایی کنند و تجربه یادگیری را برای آن‌ها شخصی‌سازی کنند. این دستگاه‌ها از هوش مصنوعی و داده‌ها برای طراحی تجربه یادگیری منحصربه‌فرد استفاده می‌کنند. دستگاه‌های یادگیری انطباقی با درنظرگرفتن نقاط قوت، ضعف، علاقه‌ها و سبک یادگیری هر فرد، محتوای آموزشی، فعالیت‌ها و مسیر یادگیری را به‌طور منحصربه‌فرد برای او تنظیم می‌کنند.
پی‌نوشت‌ها
1. Artificial Intelligence (AI)
2. Adaptive Learning System (ALS)
3. Personalized learning
4. IXL (https://ixl.com)
5. Machine Learning (ML)
6. E-Learning
7. Domain-specific models