مقدمه
سنجش به‌عنوان یکی از ارکان اصلی نظام آموزشی، در ارتقای کیفیت آموزش‌وپرورش نقشی حیاتی ایفا می‌کند. بدون وجود نظام سنجش دقیق و کارآمد، امکان برنامه‌ریزی صحیح، هدایت و راهنمایی دانش‌آموزان، و ارتقای سطح یادگیری آن‌ها وجود نخواهد داشت. سنجش، اطلاعات لازم برای هدایت و راهنمایی تحصیلی دانش‌آموزان را فراهم می‌کند و با ایجاد نظام رتبه‌بندی، امکان رقابت سالم بین دانش‌آموزان را فراهم و به عدالت آموزشی کمک می‌کند (Nas et al, 2020). این فرایندها به مدیران و مدرسان کمک میکنند بهترین راهکارها را برای بهبود عملکرد آموزشی پیدا کنند و تصمیم‌‌های مناسبی در این زمینه بگیرند. همچنین اطمینان می‌دهند که هدف‌گذاری‌ها و راهبرد‌های آموزشی با نیازها و انتظارات جامعه مطابقت دارند و به ارتقای کیفیت آموزشی کمک میکنند (منجزی و همکاران، 1402).
سنجش به‌مثابه یادگیری1
سنجش که لزوماً از طریق مشارکت فعال، ارتباط متقابل و استفاده از شواهد، فرصت‌های یادگیری را برای دانش‌آموزان ایجاد می‌کند، آن‌ها را ملزم می‌کند فراتر از یادآوری دانش قبلی خود عمل کنند. این تعریف از سنت‌های سنجش به‌عنوان یادگیری از آموزش عالی و آموزش مدرسه استفاده می‌کند. این موضوع سه نکته کلیدیِ مربوط به ماهیت سنجش به‌عنوان یادگیری را برجسته می‌کند:
۱. هدف آن ترویج یادگیری و همچنین قضاوت عملکرد دانش‌آموزان است. از این نظر سنجش به‌عنوان یادگیری، یک راهبرد یادگیری است که در قالب سنجش وضع شده است.
۲. از دانش‌آموزان می‌خواهد از تعامل با خود، وظیفه سنجش و همچنین فعالیت‌های مرتبط با آن را یاد بگیرند.
۳. از دانش‌آموزان می‌خواهد نقش فعال و تأملی داشته باشند و در نتیجه فراشناخت و خودتنظیمی را تقویت کنند (Yan&Boud,2021).
سنجش به‌عنوان یادگیری: خودسنجی
اگرچه خودسنجی و همتاسنجی از شیوه‌های رایج سنجش به‌عنوان یادگیری هستند و برخی خودسنجی دانش‌آموز را در مرکز سنجش به‌عنوان یادگیری قرار می‌دهند، اما به آن سنجش، به‌عنوان یادگیری، منحصر نیستند و ممکن است شامل طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها باشند. از یک‌سو خودسنجی یا همتاسنجی به‌خودی‌خود به معنای سنجش به‌عنوان یادگیری نیست و به نحوه استفاده از آن‌ها بستگی دارد. برخی از شکل‌های خودسنجی یا همتاسنجی، سنجش به‌عنوان یادگیری نیستند، زیرا فرصت‌های یادگیری را برای دانش‌آموزانی که در چنین فعالیت‌هایی شرکت میکنند، ایجاد نمی‌کنند. برای مثال، برخی از برگه‌های خودسنجی که در کلاس‌های درس رایج هستند، از دانش‌آموزان می‌خواهند پس از تکمیل یک واحد یادگیری، به عملکرد خود نمره (مثلاً عالی، خوب، متوسط، ضعیف) بدهند. اگر:
الف) هیچ معیاری استفاده نشود، سنجش به‌عنوان یادگیری اتفاق نمی‌افتد.
ب) دانش‌آموزان به معیارهای مناسب توجه نمی‌کنند؛ حتی اگر در دسترس باشند. در چنین مواردی دانش‌آموزان ممکن است دستاوردهای یادگیری محدودی داشته باشند و این بیشتر شبیه «حدس‌زدن نمره» است (Boud & Falchikov, 1989).
از سوی دیگر، هر کار مرتبط با سنجش که دانش‌آموزان یا معلمان آن‌ها آغاز میکنند و فرصت‌های یادگیری را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند، می‌تواند سنجش به‌عنوان یادگیری در نظر گرفته شود. برای مثال، در یک پروژه ممکن است از دانش‌آموزان خواسته شود به یک مشکل پیچیده و معتبر رسیدگی کنند (Joughin et al., 2019; Yan & Brown, 2017)
ویژگی‌های کلیدی سنجش به‌عنوان یادگیری
۱. خودسنجی و بازخورد:
- تشویق دانش‌آموزان به ارزیابی عملکرد خود و دریافت بازخورد مستمر از معلمان و هم‌کلاسی‌ها.
- تأکید بر خودآگاهی و شناخت نقاط قوت و ضعف فردی.
۲. توسعه تفکر انتقادی:
- به تجزیه‌وتحلیل و سنجش فرایند یادگیری دانش‌آموزان توسط خود.
- ایجاد فرصت‌هایی برای تعمیق فهم و یادگیری مفهومی.
۳. تعامل فعال:
- دانش‌آموزان به‌طور فعال در فرایند یادگیری خود مشارکت میکنند.
- محیطی ایجاد می‌شود که در آن دانش‌آموزان می‌توانند سؤال بپرسند، درباره ایده‌ها بحث کنند و از اشتباهات خود یاد بگیرند.
۴. پشتیبانی معلمان:
- معلمان نقش تسهیلگر را ایفا میکنند و دانش‌آموزان را در فرایند خودسنجی و یادگیری هدایت میکنند.
- برای بهبود مستمر بازخورد سازنده و هدفمند ارائه می‌دهند.
۵. استفاده از ابزارهای متنوع ارزیابی:
- بهره‌گیری از انواع روش‌ها و ابزارهای سنجش مانند پرسشنامه، پروژه‌ها، آزمون‌های کتبی و شفاهی برای فراهم‌کردن بازخورد جامع‌تر.
مزیت‌های سنجش به‌مثابه یادگیری
- افزایش انگیزه: دانش‌آموزان با مشاهده پیشرفت خود، برای ادامه یادگیری انگیزه بیشتری پیدا میکنند.
- بهبود عملکرد: با تمرکز بر نقاط ضعف و تقویت آن‌ها، عملکرد کلی دانش‌آموزان بهبود می‌یابد.
- خودمختاری در یادگیری: دانش‌آموزان مهارت‌های خودمدیریتی و خودمختاری در یادگیری را توسعه می‌دهند.
چالش‌ها و راهکارها
- مقاومت نسبت به تغییر: برخی دانش‌آموزان و معلمان ممکن است در ابتدا نسبت به این رویکرد مقاومت نشان دهند.آموزش و آگاهی‌بخشی می‌تواند به کاهش این مقاومت کمک کند.
- نیاز به زمان: فرایند خودسنجی و بازخورد مستمر به زمان نیاز دارد. برنامه‌ریزی مناسب و استفاده از ابزارهای فناوری می‌تواند به مدیریت زمان کمک کند.
جمع‌بندی
در مجموع، سنجش به‌مثابه یادگیری رویکردی پویا و مؤثر در ارزیابی آموزشی است که به دانش‌آموزان کمک می‌کند به یادگیرندگان مستقل و متفکرانی انتقادی تبدیل شوند.
پی‌نوشت
1. منجزی، رضا؛ رضایی‌فرد، محمد؛ کیانی‌شاهوندی، محمدرضا (1402). بررسی سنجش ارزشیابی معلمان در تعلیم دانش‌آموزان ابتدایی و ارزیابی مهارت‌های آنان. ششمین کنفرانس بین‌المللی علوم‌انسانی، حقوق، مطالعات اجتماعی و روا‌ن‌شناسی.