مقدمه
اختلالات یادگیری مهم‌ترین علت عملکرد ضعیف تحصیلی محسوب می‌شوند. این نوع اختلالات ممکن است به‌صورت ناتوانی در گوش‌دادن، فکرکردن، صحبت‌کردن، خواندن، نوشتن، هجی‌کردن جلوه‌گر شوند. یکی از مهم‌ترین مواد درسی در دوره‌ی ابتدایی که با سایر مهارتهای زبان، به‌ویژه مهارت خواندن، ارتباط دارد، درس املاست. (اعظمی و جعفری، 1387). به احتمال زیاد، یکی از علت‌های مردودی دانش‌آموزان و تکرار پایه و نارسایی در یادگیری‌ها نداشتن دو مهارت خواندن و نوشتن است (قبادی و همکاران، 1393).
منشأ مهم‌ترین اشتباهات املایی عبارت‌اند از: حافظه‌ی دیداری، حافظه‌ی شنیداری، حساسیت یا تمییز شنیداری، دقت و توجیه (دیداری و شنیداری)، حافظه‌ی توالی دیداری، حافظه‌ی حرکتی، تمییز دیداری، مشکلات آموزشی و سرعت عمل (تبریزی و همکاران، 1394).
علاوه بر غلط‌های املایی، وارونه‌نویسی، قرینه‌نویسی و بدخط‌نویسی نیز از اشتباهات شایع املایی هستند. اگر این مشکلات همچنان ادامه یابند و برای مدت زمان طولانی به‌طور مکرر مشاهده شوند، باید برای درمان آن‌ها اقدام کرد. معمولاً معلمان و والدین برای تقویت املای بچه‌ها به راه‌هایی متوسل می‌شوند؛ نظیر اینکه به کودک پند و اندرز می‌دهند و از او کوشش بیشتری را طلب می‌کنند، کودک را تحقیر، سرزنش و مؤاخذه می‌کنند، به سرزنش و انتقاد از معلم می‌‌پردازند، میزان تکلیف مربوط به درس املا را در خانه و مدرسه افزایش می‌دهند، کودک را مجبور می‌کنند از روی غلط‌های املا چند بار بنویسد یا با کلمه‌ای که اشتباه نوشته است، جمله بسازد و.... هیچ‌کدام از این راه‌حل‌ها مشکل کودک را برطرف نمی‌کند. کودک ممکن است در نگاه اول موقتاً کلمهی اشتباه را درست بنویسد، اما در موارد مشابه اشتباه خود را دوباره تکرار خواهد کرد (پاکدامن و قربانپور، 1391).
پژوهشگران و دانشمندان در حوزه‌ی آموزش‌و‌پرورش، ارزش والای «تعاملی‌بودن محیط‌های آموزشی1» را پیوسته مطرح کرده‌اند. این محیط‌ها موقعیت‌هایی هستند که در آن‌ها دانش‌آموزان به‌جای اینکه گیرندگان غیرفعال اطلاعات از منابع آموزشی باشند، خودشان، به‌طور مستقیم، در فرایند یادگیری شرکت فعالانه دارند.
یکی از موقعیت‌های تعاملی بین شاگرد و معلم «بازی‌های آموزشی2» است که در بطن خود، هدفی آموزشی دارد (قلی‌پور و همکاران، 1395). کودکان درخلال بازی‌ها، به ویژه بازی‌های آموزشی، به مفاهیم ذهنی جدید دسترسی پیدا می‌کنند. اولین گام برای برطرف‌کردن هر ضعفی شناخت و ریشه‌‌یابی آن است. چنانچه معلم به‌موقع و دقیق مشکلات دانش‌آموز را تشخیص دهد، می‌تواند سریع راه‌حل مناسب و منطقی را برای حل مشکل انتخاب و برای بهبود وضعیت آموزشی دانش‌آموزان اقدام کند ( ملکوتی، 1386). لذا هدف از انجام این پژوهش بررسی بازی‌های آموزشی و راهبردهای املای خلاق برای بهبود یادگیری درس املاست.
سبب‌شناسی اختلال در املا
اختلال املا از شایع‌ترین انواع اختلال یادگیری است. بسیاری از دانش‌آموزان در نوشتن برخی واژه‌ها که در آن حرفی به کار رفته است که اشکال گوناگونی دارد، با مشکل روبه‌رو می‌شوند. منظور این است که علت عمده‌ی این نوع غلط‌های املایی ضعف حافظه‌ی دیداری است؛ یعنی کودک به‌خوبی نمی‌تواند تصویر حرف مدنظر را در کلمه به خاطر بیاورد. برای تقویت حافظه‌ی دیداری باید «خوب دیدن» را تمرین کرد. (فضلی‌خانی، 1386).
حافظه‌ی شنوایی نیز برای تحول زبان دریافتی و بیانی مهم است. این حافظه‌ی همچنین در یادگیری صحیح زنجیره‌ی حروف و هجی‌کردن شفاهی نقش مهمی ایفا می‌کند. بعضی از دانش‌آموزان حساسیت شنیداری دارند. برخی از غلط‌های املا، مثل مسواک/ مسباک، به حساسیت شنیداری دانش‌آموز مربوط می‌شود؛ یعنی کودک در شنیدن صداها حساس نیست (مهدی‌مقدم، 1388). عوامل مهم ایجاد اختلال یادگیری املا عبارت‌اند از:
1. عوامل ژنتیکی؛
2. فعالیت مغز و اعصاب؛
3. دشواری‌های مربوط به خط فارسی؛
4. عوامل مربوط به ضعف در خواندن؛
5. عوامل آموزشی و تربیتی.
نقش بازی‌های آموزشی در یادگیری املا
یکی از روش‌های یادگیری فعال، استفاده از بازی است. بازی کلید سلامتی کودکان و روش صحیح و درستی برای درمان مشکلات آن‌هاست. تأثیر بازی بر پیشرفت تحصیلی کودکان و ارتباط بین بازی و توانایی خواندن و ریاضیات در بین دانش‌آموزان از یک سو و از سوی دیگر، توانایی شناسایی و حذف محرک‌های مزاحم شنیداری و کمک به توجه انتخابی، در حین یادگیری به‌وسیله‌ی بازی، جنبه‌ی آموزشی و درمانی بازی را بیش از پیش مشخص می‌سازد (سیادتیان و همکاران، 1393). پژوهش‌ها نشان می‌دهند استفاده‌ی مکرر از یک روش آموزشی علاقه‌ی دانش‌آموزان را کم می‌کند و منجر به خستگی و بی‌توجهی در آن‌ها می‌شود. به همین سبب، معلم باید سعی کند در تدریس خود با توجه به مدت زمان و مقدار توانایی‌اش از فنون و روش‌های متنوعی بهره گیرد و با روش‌های ابتکاری و جدیدی که در تدریس خود به کار می‌برد، انگیزه‌ای قوی در دانش‌آموزان ایجاد کند، از جمله‌ی این درس‌ها املاست (غفاری و همکاران، 1399). مونته سوری (1952، به نقل از برونز، 1972) از جمله افرادی بود که یادگیری مهارتهای آموزشی را با بازی‌های آموزشی همراه می‌کرد. وی در ابتدای آموزش خود تلاش زیادی برای آشناکردن کودک با لغات نمی‌کرد. لمس‌کردن حروف، شنیدن صداها و تشخیص حروف و تولید صداهای آن‌ها از جمله بازی‌هایی بود که قبل از معرفی کلمات انجام می‌شد (مفیدی، 1380). صدری در سال (1396) تأثیر روش‌های جذاب و خلاقانه در برطرف‌کردن ضعف املانویسی و بالابردن اعتمادبهنفس دانش‌آموزان را بررسی کرده و نتیجه گرفته است که این روش‌ها به‌طور مؤثری توانسته‌اند ضعف‌های املایی را در دانش‌آموزان برطرف کنند.
راهبردهای آموزشی برای بهبود اختلال یادگیری املا
برای آموزش دانش‌آموزانی که اختلال یادگیری دارند، باید چند نکته‌ی اصلی را مدنظر قرار دهیم:
الف) تأکید بر پیشگیری و مداخله؛
ب) درنظرگرفتن نیازهای ویژه‌ی هر دانش‌آموز؛
ج) رعایت اعتدال در پرداختن به معنا، فرایند و شکل در نوشتن؛
د) استفاده از دو شیوه‌ی آموزشی رسمی و غیررسمی با هم.
برای آموزش املا دو اقدام مرتبط با هم ضروری است: نخست، استفاده از یک راهبرد اثربخش کاربردی در آموزش املا، دوم تمرین بیشتر املا.
برای درمان اختلال املا نیز می‌توان از این راهبردها استفاده کرد:
- دانش‌آموزان را تشویق کنید افکارشان را بیرون بریزند.
- از آن‌ها بخواهید صدایشان را ضبط کنند و سپس آن را گوش دهند.
- به‌اندازه‌ی کافی به دانش‌آموزان وقت بدهید تا فعالیت‌های نوشتن را کامل کنند. گاهی اوقات معلمان می‌توانند امتحانات را به‌صورت شفاهی بگیرند.
- از تنبیه بپرهیزید.
- از روش تکمیل‌کردن جمله‌ها استفاده کنید.
- فضای مشارکتی در خانواده و مدرسه ایجاد کنید.
- از صحنه‌های تصویری استفاده کنید.
- از تمرین‌های کافی برای به آرامش رسیدن دست‌ها و بازوها استفاده کنید.
املانویسی خلاق
در گذشته، روش‌های سنتی و کهنه‌ی املا بدین‌گونه بود که معلم یا مربی از روی متن درس می‌خواند و دانش‌آموزان موظف بودند، هر آنچه می‌شنیدند، در دفتر خود بنویسند. در پایان املا، معلم متن‌های دانش‌آموزان را تصحیح و بیشتر اوقات با خودکار قرمز زیر غلط‌های دانش‌آموزان خط می‌کشید. طبق یافته‌های علمی‌پژوهشی کارشناسان علوم تربیتی و محققان فعال در این زمینه، این نحوه‌ی املانویسی نه‌تنها کمکی به روند پیشرفت و سیر صعودی دانش‌آموزان نمی‌کرد، بلکه به‌تدریج، درگذر زمان، از اعتمادبهنفس آنان نیز می‌کاست. برای رفع اختلالات در درس املا آموزگار باید به این نکات توجه داشته باشد:
- ایجاد نشاط و شادی در حین انجام فعالیت‌ها؛
- ارائه‌ی بازخورد مناسب به فعالیت‌های انجام‌شده؛
- اجرای بازی‌های تمرینی هدفدار؛
- استفاده از انواع تشویق‌ها؛
- تقویت دقت و تمرکز دانش‌آموزان.
چند روش املای خلاق را که سعی بر رعایت نکات مذکور داشته است، به‌اجمال می‌توان به این شرح بیان کرد:
1. املای حروف‌چین؛ هدف از انجام این روش، تقویت دقت در نوشتن، تقویت مهارت خواندن و افزایش اعتمادبهنفس در نوشتن است. روش کار به این صورت است که ابتدا حروف الفبا روی ورقه‌های کوچکی نوشته یا چاپ می‌شود. بعد دانش‌آموز پای تابلو می‌آید و حروف الفبا در اختیارش قرار می‌گیرد. معلم واژه‌ای از درس موردنظر را بیان می‌کند. دانش‌آموز می‌بایست با استفاده از حروفی که در اختیار دارد، واژه‌ی مورد نظر را بسازد و روی تابلو بچسباند.
2. املای کلمات هم‌گروه؛ هدف از این روش تقویت حافظه‌ی دیداری و افزایش دقت و تمرکز است. روش کار بدین صورت است که روی یک تکه مقوا، در اندازه‌ی مناسب، کلمات مشکل چند درس نوشته و روی تابلوی کلاس نصب می‌شود. سپس سؤالاتی پرسیده می‌شود: چه کلمه‌هایی تشدید دارند؟ چه کلمه‌هایی هم‌آغاز هستند؟ چه کلمه‌هایی هم‌پایان هستند؟ چه کلمه‌هایی با «خوا» نوشته شده‌اند؟ در مرحله‌ی بعد، کنار تابلوی کلاس جدولی نصب می‌شود و همان کلمات نوشتهشده روی مقوا، به‌صورت طبقه‌بندی‌شده (کلمات تشدیددار، کلمات هم‌پایان و...) در جدول نوشته می‌شود. جدول مورد نظر چند روز در مقابل دید دانش‌آموز قرار می‌گیرد تا کلمات را به خاطر بسپارد.
3. املای شنیداری؛ هدف از این روش تقویت حافظه‌ی شنیداری، مهارت فرازبانی فکرکردن و تقویت صحیح‌نویسی است. این نوع املا را می‌توان به چند روش اجرا کرد:
روش اول؛ سه کلمه برای دانش‌آموز بیان می‌شود و او پس از شنیدن این سه کلمه، آن‌ها را بازگو می‌کند، سپس چهار کلمه و به همین ترتیب پیش می‌رویم تا دانش‌آموز، مطابق رشد سنی و طبیعی خویش، از حافظه‌ی شنیداری برخوردار شود.
روش دوم؛ جمله‌ای برای دانش‌آموز خوانده می‌شود تا او تکرار کند. سپس دو جمله گفته می‌شود تا آن‌ها را تکرار کند و به همین ترتیب پیش می‌رویم تا توانایی او به حد هنجار طبیعی برسد.
4. املای درختی؛ هدف از این روش تقویت حافظه‌ی دیداری، حافظه‌ی شنیداری و تقویت دقت و تمرکز است. ابتدا مقواهای رنگی با طرح سیب یا میوه‌ای دیگر در اختیار دانش‌آموز قرار داده و از او خواسته می‌شود در زمان تعیین‌شده، از درس‌های مورد نظر، کلمات «تشدیددار» را پیدا کند و روی سیب‌ها بنویسد. بعد طرح را به دلخواه رنگ‌آمیزی کند و برش بزند. در پایان، کلمات نوشتهشده را با صدای بلند بخواند و طرح را روی درخت نصب کند. به همین ترتیب، در جلسات بعد کلماتی که ع، غ، ص و... دارند، نوشته و بعد از بلندخواندن، روی درخت نصب می‌شود. می‌توان درخت را براساس حرف موردنظر نامگذاری کرد؛ مثلاً درخت تشدید.
5. املای دقت‌یاب؛ هدف ازاین روش تقویت دقت در نوشتن، تفکر و حافظه‌ی دیداری است. در این روش، قبل از شروع جلسه، جدولی که در آن حروف کلمات دشوار املایی درس، به‌صورت نامرتب (چپ به راست، بالا به پایین و...) چیده شده باشد، طراحی می‌شود. پیرابندی(کادری) در بالای این جدول کشیده و کلمات کلیدی املایی در آن نوشته می‌شود. سپس این جدول در اختیار دانش‌آموز قرار می‌گیرد تا با توجه به پیرابند بالای جدول، حروف واژه‌های موردنظر را در جدول پیدا و آن‌ها را رنگ کند و در پایین جدول بنویسد.
6. املای خورشیدی؛ هدف از این روش تقویت حافظه‌ی دیداری، مهارتهای فرازبانی از جمله تحلیل، فکرکردن، اندیشیدن و خواندن و افزایش اعتمادبهنفس است. در این روش، روی کاغذ، خورشید با چند اشعه کشیده و روی دایره‌ی خورشید، کلمه‌ای نوشته می‌شود. سپس آن را در اختیار دانش‌آموز قرار داده و از او خواسته می‌شود خوب فکر کند و کلمه‌ای را که مرتبط با کلمهی روی خورشید است، روی اشعه‌ی آن بنویسد.
7. پیدا کن، بنویس؛ هدف از این روش تقویت توجه و تمرکز، تقویت حافظه‌ی دیداری و یادسپاری است. برای انجام این روش، روی چندین برگه‌ی کوچک کلمه‌ای نوشته و در قسمت‌های متعدد کلاس نصب می‌شود. از دانش‌آموز خواسته می‌شود خوب بگردد، برگه‌ها را پیدا کند و کلمات نوشتهشده را در دفتر خود بنویسد و بخواند. در مرحله‌ی پیشرفته‌تر دانش‌آموز می‌تواند برگه‌ها را پیدا کند و کلمات را به ذهن خود بسپارد. سپس در دفتر بنویسد (زارع و میرمهدی، 1396).
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
املا یکی از درس‌های زمینه‌ساز برای درس‌های دیگر است که نیاز به کسب توانایی‌های لازم دارد. دقت، توجه و حافظه‌ی دیداری و شنیداری سالم و قوی همچنین ارائه‌ی مطالب گفته‌شده، از طریق معلم، با شیوه‌های جذاب می‌تواند دانش‌آموز را برای کسب موفقیت در نوشتار صحیح و درست یاری کند. دانستن مشکلات آموزشی در درس املا می‌تواند معلمان را برای رفع اختلالات موجود در درس املا یاری کند. کودکان همواره بازی را خوشایند می‌شمارند. می‌توان گفت تداعی کلمات با تصویرها و همراهی گروهی دانش‌آموزان با هم می‌تواند علاقه و یادگیری آن‌ها را افزایش دهد. برای افزایش دقت و توجه دانش‌آموزانی که خطاهای املایی دارند، می‌توان از شیوه‌ی آموزشی بازی با کلمات استفاده کرد و میزان دقت آن‌ها را ارتقا داد.
پی‌نوشت‌ها
1. interactive educational environments
2. educational games