بیانیههای گروه‌های داوری
نهمین جشنوارۀ سامان‌بخشی کتابهای آموزشی رشد
بخش اول) متوسطه نظری
اقتصاد
با توجه به نیاز مبرم به ارتقای سطح دانش اقتصاد برای عموم مردم، وضعیت نشر کتاب در عرصۀ اقتصاد رضایت‌بخش نیست. به‌نظر می‌رسد جای کتاب‌هایی که به صورت موضوعی و با خلاقیت و نوآوری در سبک نگارش، شیوۀ طرح موضوع و به صورت بودجه‌بندی شده برای «مخاطبین تعریف شده» تنظیم شده باشد، خالی است. کتابهای کمک‌آموزشی موجود در بازار کتاب، غالباً با رویکردی مشابه و موازی با کنکور، در قالب تلخیص کتاب درسی و ارائۀ مجموعه‌ای از پرسش‌ها و پاسخ‌ها تنظیم شده‌اند که از نظر فرایند یاددهی و تفهیم آن و سطح یادگیری، چندان مطلوب به‌نظر نمی‌رسند.
تنظیم کتاب‌هایی به صورت تخصصی در زمینۀ موضوعات مرتبط با کتاب درسی که جنبۀ کمک‌آموزشی و کمک درسی داشته باشند ضروری است.
ناصر ذاکری، زهرا آقایی و میرحسین یوسفشاهی
تاریخ
«تربیت اسلامی» که هدف آن، تعالی روح و روان انسان‌هاست و «تربیت شهروندی» که هدف آن، انتظام اجتماعی، انتقال میراث فرهنگی و استمرار حیات اجتماعی است، بدون بهره‌گیری از تاریخ، ناممکن است و ناقص. از طرف دیگر، برنامه‌های درسی به دلیل محدودیت‌های زمانی قادر نیستند حق مطلب را ادا کنند و چنان که باید و شاید، به تاریخ بپردازند. تاریخ پیامبران و اولیا و اوصیا، تاریخ چند هزار سالۀ ایران و جهان، تاریخ علوم و فنون، و بسیاری موضوعات دیگر، دریای بی‌کرانی است که نویسندگان و ناشران، به فراخور استطاعت خود می‌باید از آن برگیرند و به کام نوجوانان و جوانان وطن بریزند. به همین دلیل است که می‌گوییم انتشار حتی حدود 100 عنوان کتاب تاریخی چاپ اول در برهۀ موردنظر این جشنواره، گرچه قابل توجه است، ولی کافی و وافی نیست؛ به‌ویژه در موضوعاتی نظیر زندگی‌نامه‌ها، خاطرات و سفرنامه‌ها. این موضوع‌ها حوزه‌های بکر و جذابی هستند که با تحریر و تلخیص آن‌ها می‌توانیم درک و نگرش فرزندانمان را غنای هرچه بیشتری بخشیم.
داوران حوزۀ تاریخ، ضمن ارج نهادن به تلاش قابل ستایش «دفتر پژوهش‌های فرهنگی» برای برنامه‌ریزی و انتشار کتابهای مفید، و «انتشارات ققنوس» برای ترجمه و نشر مجموعه‌ای ارزشمند، ناشران را به سرمایه‌گذاری در زمینۀ مورد اشاره دعوت می‌کنند. هم‌چنین از «انتشارات مدرسه» می‌خواهیم، که نسبت به تکمیل مجموعۀ ارزشمند «تمدن‌های بزرگ جهان» اهتمام نمایند.
تعلیم و تربیت دینی و قرآن
حوزۀ دین و معارف اسلامی از پرشمارگان‌ترین حوزه‌ها در عرصۀ کتاب و نشر در کشور ماست و هر ساله تعداد زیادی کتاب مربوط به این حوزه وارد بازار نشر می‌شود و مخاطبان را به سوی خود فرامی‌خواند. کتابهای این حوزه شامل موضوعات و رشته‌های متنوعی است که اهمّ آن‌ها عبارت‌اند از: کتابهای اعتقادی و کلامی، اخلاقی و اجتماعی، احکام، آموزش قرائت و مفاهیم قرآن کریم، تاریخ اسلام و سیرۀ معصومین، داستان‌های دینی، فرهنگ‌نامه و دایرة‌المعارف ویژۀ حوزۀ دین، کتابهای ویژۀ کودکان و نوجوانان و نیز کتاب‌هایی که رسماً در ارتباط با کتابهای درسی نوشته می‌شوند و بیشتر جنبۀ آمادگی برای کنکور و کمک‌درسی دارند. با توجه به وسعت این حوزه و گستردگی نشر در آن، لازم است به چند نکته توجه شود:
1. کتابهای درسی، از دورۀ ابتدایی تا پایان دورۀ متوسطه، شامل موضوعات اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، احکام، تفسیری، تاریخی و سیره می‌شوند. اگر کتابهای موجود در بازار به هر یک از این موضوعات پرداخته باشند، به شرطی که دارای ضوابط تحقیق و تدوین باشند، کتاب مرتبط با آموزش و قابل عرضه در جشنواره محسوب می‌شوند؛ چه مخاطب این کتاب‌ها معلمان و بزرگ‌سالان باشند و چه کودکان و نوجوانان. کتاب‌هایی که هم‌اکنون برای شرکت در جشنواره ارسال می‌شوند، مبتنی بر همین دیدگاه فرستاده می‌شوند. ناشران هر کتاب مذهبی که داشته باشند، برای جشنواره ارسال می‌کنند، چون می‌دانند که به نحوی با یکی از موضوعات مطرح در کتابهای دینی ارتباط دارد.
2. با توجه به نکتۀ بالا، ضروری است مدیران جشنواره به‌گونه‌ای عمل کنند که حداکثر کتابهای تألیف شده در این حوزه، در صورتی‌که ویژگی‌های اولیۀ کتاب علمی و تحقیقی را داشته باشند، در جشنواره شرکت داده شوند و ناشران به شرکت در جشنواره تشویق شوند.
3. حضور و شرکت ناشران برجسته‌ای که در حوزۀ دین و معارف دینی کتاب تولید می‌کنند، سبب می‌شود که کتابهای برگزیده توسط داوران، به معنای واقعی کتابهای برگزیده در این حوزه باشند، نه صرفاً کتابهای برگزیده در میان کتابهای ارسال شده. در چنین صورتی است که معلمان، دانش‌آموزان، و اولیای دانش‌آموزان با اعتماد کامل کتابهای برگزیده را خریداری خواهند کرد و در سبد خرید خود برای آن‌ها اولویت قائل خواهند شد.
علاوه بر این، شایستۀ یک جشنوارۀ معتبر نیست که کتاب برگزیدۀ آن، کتاب برگزیدۀ واقعی میان کتابهای تولید شده در جامعه نباشد و صرفاً به علت این‌که در میان کتابهای محدود شرکت‌کننده در جشنواره برگزار شده است، برتر تلقی شود. از این‌رو لازم است مدیران جشنواره فهرست کتابهای چاپ‌شده در سال را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و متولیان نشر بگیرند و با ارسال نامه به ناشران از آنان درخواست کنند که کتابهای خود را برای جشنواره بفرستند. در این صورت، با توجه به گستردگی حوزۀ معارف اسلامی لازم است این حوزه به چند حوزۀ تخصصی‌تر تقسیم شود و برای هر حوزۀ تخصصی جایزۀ ویژه در نظر گرفته شود.
4. بازار نشر کتابهای دینی، هم‌چنان از حیث کتاب‌هایی که واقعاً جنبۀ آموزشی یا کمک‌آموزشی داشته باشند، در مضیقه است. کتابهای آموزشی در حوزۀ دین نباید صرفاً به کتابهای آموزش‌وپرورش یا کتابهای معارف دانشگاه و کتابهای تخصصی در حوزۀ علمیۀ قم منحصر باشد. بلکه ضروری است کتابهای آموزشی متعددی با سبک‌ها و رویکردهای آموزشی متنوع برای سنین و مخاطبان گوناگون در جامعه وجود داشته باشد تا هر کانون مذهبی در مسجد، حسینیه یا انجمن‌های دانشجویی، دانش‌آموزی، کارگری و غیره بخواهند دورۀ آموزشی برگزار کنند، بتوانند کتاب آموزشی مناسب خود را در کتاب‌فروشی‌ها بیابند و از آن‌ها بهره ببرند.
البته تولید چنین کتاب‌هایی در مرتبۀ اول برعهدۀ دانش‌آموختگان حوزه‌های علمیه است که در این حوزه کسب دانش کرده‌اند و برای تعلیم معارف اسلامی مجهز شده‌اند.
5. بازار نشر هم‌چنان از وجود کتابهای نامناسب کمک‌درسی و آمادگی برای کنکور رنج می‌برند. این کتاب‌ها، عموماً ضوابط و رویکردهای مشخص شده در کتابهای درسی آموزش‌وپرورش را نادیده می‌گیرند و نقش حل‌المسائل را برای کتابهای درسی ایفا می‌کنند. مثلاً تمرین‌ها، سؤال‌ها و فعالیت‌های کتاب درسی را برای دانش‌آموز حل می‌کنند و در اختیار او قرار می‌دهند. یا عموماً دانش‌آموزان را به سمتی می‌کشانند که کلمه به کلمۀ کتاب را حفظ کنند تا بتوانند پاسخ‌گوی تست‌ها باشند.
جغرافیا
1. هیئت داوران مراتب تأسف عمیق خود را از کمبود آثار تألیفی در حوزۀ کتب آموزشی جغرافیا اعلام می‌دارد و امیدوار است که این کاستی در سال‌های بعد برطرف شود.
2. تعداد کتب کار و فعالیت آموزشی برای دانش‌آموزان، به‌طور چشم‌گیری بیش از تعداد کتب تألیفی و ترجمه‌ای برای دبیران و کارشناسان آموزش جغرافیا بود که این امر نشانۀ توجه ناشران و مؤلفان محترم به بازگشت سرمایه است. امیدواریم سرمایه‌گذاری‌ها بیش از هر چیز جنبۀ فرهنگی و اعتلای دانش داشته باشند.
3. به مؤلفان و ناشران محترم کتب آموزشی توصیه می‌شود، با توجه کردن به معیارهای ارزش‌یابی کتابهای آموزشی که توسط «دفتر انتشارات کمک آموزشی» مدون شده‌اند و معیار ارزش‌یابی هیئت داوران را تشکیل می‌دهند، بر عمق و غنای کتب تألیفی و ترجمه‌ای بیفزایند و بدین ترتیب احتمال برگزیده شدن آثار خود را در جشنواره‌های بعدی افزایش دهند.
4. حوزۀ کتب آموزشی جغرافیا در سطح متوسطه و عموم، حوزه‌ای بکر از نظر بازار مصرف محسوب می‌شود. هیئت داوران توصیه می‌کنند که تولید این گونه کتاب ها به خاطر استقبالی که از آن‌ها خواهد شد و نیاز و کنجکاوی مخاطبان را رفع خواهد کرد، در دستور کار جدی ناشران و مؤلفان محترم قرار گیرد.
5. هیئت داوران تأکید مجدد خود را بر تولید محتوای مبتنی بر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و آموزه‌های اعتقادی اظهار می‌دارد و امیدوارست در سال‌های آتی شاهد تولید کتاب‌هایی غنی با محتوای ایرانی ـ اسلامی باشد.
6. توجه به کتابهای این حوزه در بازار نشان می‌دهد که برخی از ناشران، مؤلفان و مترجمان محترم از برگزاری چنین جشنواره‌ای بی‌اطلاع هستند و آثار خود را به جشنوارۀ رشد 90 ارسال نکرده‌اند. پی‌‌گیری اخبار جشنواره و زمان‌بندی آن می‌تواند باعث غنای کتب ورودی این حوزه به جریان داوری شود.
زبان
در جلسۀ مورخ 8 آذرماه 1390 که با حضور داوران جشنوارۀ رشد درخصوص کتابهای کمک‌آموزشی زبان انگلیسی برگزار شد، با توجه به تصمیم‌گیری‌های قبلی و امتیازاتی که داوران به صورت جداگانه به کتابهای منتخب داده بودند، و با در نظر گرفتن امتیازات و بحث‌هایی که در ارتباط با معیارهای انتخاب اثر برگزیده و اثر تقدیری به‌عمل آمد، نتایج زیر حاصل شد:
1. در سال‌های اخیر، کتابهای کمک‌آموزشی درس زبان انگلیسی به سمت الگوی واحدی گرایش پیدا کرده‌اند که در آن از نوآوری در فعالیت‌های یادگیری کمتر استفاده می‌شود. اگر هم ویرایش جدیدی از کتاب‌ها ارائه می‌شود، تفاوت محسوسی با ویرایش‌های قبلی آن‌ها ندارد. در واقع، فقط معدودی از ناشران در این زمینه فعال هستند و آن‌ها نیز مجموعه کتابهای خود را هر ساله یا هر دو سال یک‌بار ویرایش می‌کنند که ویرایش جدید آن‌ها تفاوت محسوسی با ویرایش‌های قبلی ندارد. به همین دلیل داوران نتوانستند اثر برگزیده‌ای را در این جشنواره معرفی کنند.
2. در زمینۀ انتخاب اثر تقدیری، سه مجموعه مورد توجه داوران قرار گرفت که در هر سۀ آن‌ها حرکت به سمت نوآوری مشهود بود. خودآموز و کتاب کار زبان انگلیسی متوسطه 1، 2 و 3 پیش‌دانشگاهی، تهیه شد.
توسط «انجمن علمی معلمان زبان انگلیسی استان خوزستان»، اثری تألیفی است همراه با سی‌دی نرم‌افزار چندرسانه‌ای، و در آن بخش‌هایی از محتوای کتاب درسی به صورت شفاهی تمرین شده است که این امر به تلفیق مهارت‌های زبانی کمک می‌کند. به‌علاوه، این اثر به دلیل طراحی فعالیت‌های گوناگون و کافی در زمینۀ تقویت مهارت خواندن و واژگان و دستور زبان جزو آثار موفق محسوب می‌شود. اما متأسفانه، غلط‌های چاپی زیادی که در این مجموعه وجود دارد، مانع از انتخاب آن به عنوان اثر تقدیری می‌شود. چنان‌چه در چاپ‌های بعدی با ویراستاری دقیق و دقت بیشتری در زمینۀ گرافیک، اصلاحات مناسبی در این اثر به عمل آید، می‌تواند در جشنواره‌های آینده مطرح شود.
3. درخصوص کتاب «Enjoy Learning English»، تألیف خانم مستانه آذرنیا، داوران نکات زیر را در تألیف این اثر مورد توجه قرار دادند:
الف) تنوع در فعالیت‌های یادگیری به‌ویژه استفادۀ بجا از تصویر در معرفی لغات و در ارائۀ آن‌ها در متن؛
ب) پرهیز از کاربرد زبان مادری و تکیۀ بیشتر بر زبان انگلیسی در آموزش؛
پ) مورد توجه قرار دادن متنِ خواندن کتاب درسی و ارائۀ فعالیت‌های مناسب برای ارتقای مهارت خواندن؛
ت) توجه بیشتر به کاربرد نکات دستوری و تأکید کمتر بر توضیحات دستوری.
در صورتی‌که این کتاب در چاپ‌های آینده همراه با سی‌دی نرم‌افزار چندرسانه‌ای ارائه شود، در رسیدن به اهداف آموزشی خود بسیار موفق‌تر خواهد بود.
4. درخصوص مجموعه کتابهای درس‌نامۀ انگلیسی 3 و درس‌نامۀ انگلیسی 1 و 2 پیش‌دانشگاهی که اولی تألیف سهراب غلامپور و پرویز صلاحی و دومی تألیف نوراله قربانی و محمدرضا جاویدپور است، داوران بر این نکته تأکید کردند که این کتاب‌ها با استفاده از قالب‌های موجود ارائه شده‌اند و در آن‌ها نوآوری در قالب فعالیت‌های آموزشی دیده نمی‌شود.
در عین حال، تلاش مؤلفان برای انتخاب بهترین قالب‌ها از میان قالب‌های موجود و دقت نظر در تولید محتوای ارائه شده قابل تقدیر است.
زیست‌شناسی
این‌طور به نظر می‌رسد که نوشتن کتاب کمک درسی در دورۀ متوسطه، یعنی آماده کردن دانش‌آموزان برای شرکت در آزمون سراسری ورود به دانشگاهها. از کتابهای کمک آموزشی برای دانش‌آموزان نیز اثر کم‌رنگی در این دوره دیده می‌شود. البته در سایر حوزه‌های بررسی کتاب نیز وضع همین است.
سالیان درازی است که سایۀ آزمون‌های سراسری ورود به دانشگاهها ( کنکور)و بر تولید کتابهای کمک درسی در دورۀ متوسطه سایه انداخته است و براساس نوعی ارزش‌یابی غیر علمی از آموخته‌های دانش‌آموزان، ضرورت و نیازی به وجود آمده است که ناشران و مؤلفان دراین دوره، همۀ توانایی‌ها و خلاقیت خود را صرف تولید کتابهای مملو از پرسش‌های چهارگزینه‌ای همراه با جواب کنند.
یک بار پرسش‌ها را از ریز به درشت! و بار دیگر از درشت به ریز! طبقه‌بندی کنند.
تا زمانی که این نوع ارزش‌یابی برای ورود به دانشگاه در کشور وجود دارد، ظاهراً نباید انتظار تولید کتابهای کمک درسی را مطابق با معیارهای روز در زمینه‌های انتخاب محتوا، سازمان‌دهی آن و ارزش‌یابی داشت.
امید است با اجرایی شدن مصوبۀ مجلس شورای اسلامی در حذف کنکور و اتخاذ شیوه‌ها و روش‌ها علمی مناسب در گزینش دانشجو برای ورود به دانشگاهها، در آینده‌ای نزدیک شاهد تولید کتابهای کمک درسی مفید، کارامد و مطابق با اهداف برنامه‌های درسی در دورۀ متوسطه باشیم؛ انشاء‌الله.
البته با توجه به آن‌چه گفته شد، نمی‌توان زحمات و تلاش‌های برخی از ناشران را در تولید کتابهای مفید در حوزه‌های دانش‌آفزایی معلمان و دانش‌آموزان، کتابهای مهارتی و روشی برای دبیران و... نادیده گرفت. گروه داوری کتابهای زیست‌شناسی امیدوار است که تعداد این ناشران افزایش یابد و در آینده شاهد تولید کتابهای مفیدی در زمینه‌های یاد شده باشیم. علاوه بر این، به نظر می‌رسد توجه ناشران به محورهای زیر سبب ارتقای کیفی محتوای کتابهای کمک درسی و کمک آموزشی در حوزۀ زیست‌شناسی خواهد شد:
اهداف برنامۀ درسی زیست‌شناسی؛
شیوه‌های نوین سازمان‌دهی محتوا؛
شیوه‌های علمی و فرایندی ارزش‌یابی از آموخته‌های دانش‌آموزان.
شیمی
نهمین جشنوارۀ کتابهای آموزشی رشد که ویژۀ کتابهای انتشار یافته برای دورۀ متوسطۀ نظری است در حالی برگزار می‌شود که تنوع کتابهای رسیده به دبیرخانۀ جشنواره در مقایسه با سال‌های گذشته، چه از نظر تعداد و تنوع عناوین و چه از نظر کیفیت ساختار و محتوا، کاهش چشم‌گیری داشته است. عمده کتابهای رسیده جزو کتابهای کار و تمرین و سنجش و ارزش‌یابی پیشرفت تحصیلی ویژۀ دانش‌آموزان بود که به‌طور عمده ساختار و محتوایی تکراری داشت و نوآوری ویژه و ممتازی در آن‌ها به چشم نمی‌خورد. در بقیۀ عناوین نیز علی‌رغم برتری نسبی تألیف بر ترجمه که رخدادی دلگرم کننده بود، ولی فراورده‌هایی هماهنگ و سازگار با هدف‌های علمی ـ آموزشی راهنمای برنامۀ درسی شیمی دورۀ متوسطه یافت نشد. با این اوصاف، هیئت داوران از میان کتابهای یاد شده هیچ کتابی را شایستۀ انتخاب به‌عنوان اثر برگزیده ندانست. با این حال به منظور تشویق ناشران و مؤلفان برای ورود به عرصه‌های مورد نیاز حوزۀ آموزشی کیفی شیمی، این هیئت دو کتاب را به شرح زیر قابل تقدیر دانست:
1. مجموعۀ دو جلدی شیمی پایه، تألیف اسیتون سومدال و ترجمۀ آقای محمود دیانی، انتشارات نص. هیئت داوران انتشارات نص را به دلیل انتخاب کتابی خوب و ساختارمند، منطبق شده با فرهنگ بومی جامعه و با چاپ و صحافی جذاب و قیمتی مناسب، در خور تقدیر دانست.
2. مجموعۀ سه جلدی شیمی با نگرشی تحلیلی، تألیف آقایان دکتر غلامعباس پارسافر، دکتر افشین شفیعی، دکتر جلالی هروی، دکتر علی پورجوادی و مجتبی باقرزاده، انتشارات فاطمی.
هیئت داوران، تلاش هیئت مؤلفان این مجموعۀ سه جلدی را که در اقدامی کم‌نظیر، یپا پیش گذاشته و در راستای رفع نیازهای جامعۀ آموزش شیمی کشور به تألیف کتابی منطبق بر سرفصل‌های کتابهای درسی شیمی دورۀ متوسطه همت گمارده‌اند، ارج می‌نهد و شایسته تقدیر می‌داند.
امید است در آینده شاهد عرصۀ کتاب‌هایی باشیم که افزون بر هماهنگی با سر فصل‌ها، با هدف‌ها و رویکردهای آموزشی مصوب راهنمای برنامۀ درسی شیمی دورۀ متوسطه نیز سازگار باشد و با کیفیت بالاتر و جذابیت بیشتر و قیمتی مناسب‌تر در اختیار علاقه‌‌مندان به‌ویژه دانش‌آموزان عزیز این مرز و بوم قرار می‌گیرد؛ کتاب‌هایی که ساختار و محتوای آن‌ها رابطۀ منطقی میان نیازهای مخاطبان و جامعه و امکانات کشور برقرار کند و راه را برای تربیت نسلی آگاه، پرتوان و پویا همراه سازد. تولیداتی با کیفیت، سرچشمه گرفته از گوهر وجودی فرزندان این سرزمین که نیازهای آموزشی شهروندان امروز و فردای ایران زمین را تأمین کند. به امید آن روز.
علوم اجتماعی
علوم اجتماعی از شاخه‌های مهم و تأثیرگذار دانش بشری است و با فرهنگ عمومی رابطۀ دیالکتیکی دارد، موضوع خود را تغییر می‌دهد و می‌توان به کمک آن زمینۀ تغییرات و اصلاحات اجتماعی را در جامعه فراهم آورد. زمینه‌سازی برای اصلاح نظام آموزشی، نشان دادن پیوند وثیق زندگی اجتماعی با معنویت و دین، آشنایی با ابعاد اجتماعی اسلام، تعمیق تربیت اجتماعی و هویت‌بخشی اسلامی ایرانی، از دیگر دلایل مهم آموزش علوم‌اجتماعی در جامعۀ ماست.
از طرف دیگر تولید، توزیع و مصرف علوم اجتماعی در جامعۀ ما عمدتاً مبتنی بر انتقال این دانش است. این فرایند معمولاً‌با چشم‌پوشی و بی‌توجهی نسبت به نیازها و مسائل جامعه و فرهنگ مصرف‌کنندگان و ملتزم شدن صرف به شرایط حوزۀ دانشی همراه بوده است. در این انتقال که تأخیر جزء ذاتی آن است، نوعی فرهنگ‌پذیری، جامعه‌پذیری و کنترل اجتماعی برای تداوم و تقویت این روند به کار گرفته می‌شود.
گروه داوران علوم اجتماعی، با تکیه بر کارکردها و آسیب‌هایی که به آن‌ها مختصراً اشاره شد، به صاحبان قلم و ناشران محترم در حوزۀ آموزش علوم اجتماعی پیشنهاد می‌کند، به نکات زیر توجه جدی‌تری داشته باشند:
· نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه: اهمیت و ضرورت آموزش علوم اجتماعی، و آسیب‌هایی که در زمینۀ تولید و توزیع آن وجود دارد، ناشران، مؤلفان و دیگر دست‌اندرکاران امر تولید کتابهای آموزشی را موظف می‌سازد تا در حوزۀ علوم اجتماعی تلاش بیشتری از خود نشان دهند. آن‌ها می‌توانند روندی را در پیش بگیرند که پاسخ‌گویی به نیازهای فرهنگی و اجتماعی، و نیازها و مسائل مخاطبان علوم اجتماعی و اقتضائات این حوزۀ دانشی را تقویت کند. این امر مستلزم بازنگری جدی در تولید (تألیف وترجمه) توزیع (آموزش و نشر)، و مصرف علوم اجتماعی است.
· امر کیفیت تألیف: به‌طور کلی در حوزۀ علوم اجتماعی جشنواره، جای تألیفات ارزشمند خالی است. به نظر می‌رسد ناشران محترم به فکر سرمایه‌گذاری جدی در امر تألیف در این حوزه نبوده‌اند و رویکرد ترجمه نسبت به تألیف تقدم و تفوق داشته است. گرچه این ویژگی دارای جنبه‌های مثبت نیز هست، اما توصیه می‌شود با اتخاذ تصمیمات جدی و تغییر در سایت‌ها و نظام پاداش‌دهی کاری کنیم که، رویکرد تألیف بر ترجمه تقدم پیدا کند و زمینه‌های لازم برای نشر این‌گونه کتاب‌ها بیشتر فراهم شود.
· امر تولید کتابهای آموزشی در زمینۀ دانش‌افزایی، روشی و مهارتی دبیران علوم اجتماعی: با توجه به کمبودهای اساسی و فقر زیادی که در این حوزۀ خاصه در ارتباط با مسائل و موضوعات فرهنگی و اجتماعی بنیادین، به روز و مبتلا به در جامعه احساس می‌شود، گروه داوران ضمن اعلام مراتب تأسف خود از این مهم، از مؤلفان و ناشران محترم می‌خواهد که زمینۀ تولید این‌گونه کتاب‌ها را تقویت بخشند.
· رویکردها و اهداف برنامۀ درسی علوم اجتماعی در تولید کتابهای کار و فعالیت: کتابهای رسیده به دبیرخانۀ جشنواره در این حوزه به سبک و سیاقی یکسان، تکراری و تقریباً مشابه یکدیگرند. متأسفانه مؤلفان محترم این کتاب‌ها به شاخص‌هایی مانند شناخت کافی برنامۀ درسی علوم اجتماعی و توجه بیشتر به اهداف نگرشی و مهارتی در کنار اهداف شناختی آن، ارائۀ فعالیت‌های مناسب و مکمل برای تعمیق امر آموزش، توجه به عوامل و روش‌های یادگیری مؤثر و پایدار و نه صرفاً طوطی‌وار و حافظه‌مدار، و نیز طراحی فعالیت‌های نو، ابتکاری و واگرا توجه کافی مبذول نداشته‌اند. البته باید در نظر داشت که نظام ارزش‌یابی موجود (آموزش و پرورش و آموزش عالی) خود موجد و مشوق چنین رویکردی شده است.
· جذابیت‌های هنری کار: کتاب‌ها در مجموع از حیث جنبه‌های هنری، جذابیت‌های ظاهری و فیزیکی و خاصه تصویرگری ضعیف بودند. توجه به این نکته ضروری است که کتابهای آموزشی باید از این حیث غنی‌تر باشند تا بتواند دانش‌آموزان را به موضوع و محتوای کتاب علاقه‌مند سازند و در فرایند یادگیری نقش مؤثرتری داشته باشند. شایسته است ناشران محترم با صرف هزینه و سرمایه‌گذاری لازم در این زمینه، کیفیت این بعد از کتابهای آموزشی را ارتقا بخشند.
در پایان، گروه داوران با آگاهی و اذعان به مشکلات و محدودیت‌هایی که در زمینۀ تولید کتابهای آموزشی خاصه در حوزۀ علوم اجتماعی وجود دارد، از همه مؤلفان، ناشران و دست‌اندرکاران این حوزه صمیمانه تقدیر و تشکر می‌کند. امید است که در سال‌های آتی شاهد ارتقای کیفی این کتاب‌ها از جهات متفاوت محتوایی و روشی باشیم.
فلسفه و منطق
هیئت داوران با تبادل نظر و مبتنی بر راهنمای برنامۀ درسی فلسفه و منطق، برای بررسی کتابهای کمک آموزشی چند سؤال به شرح زیر مطرح کرد:
1. آیا کتابهای کمک آموزشی و دانش‌افزایی به رشد تفکر فلسفی و پرورش مهارت تفکر کمک می‌کند؟
نتیجۀ اتخاذ شده در بررسی کتاب‌ها در پاسخ به این سؤال، به پاسخ منفی رسید. اعضا به اتفاق اعتقاد داشتند که چنین کتاب‌هایی که باشگاه ایجاد مهارت تست‌زنی و آماده کردن دانش‌آموزان برای کنکور تدوین شده‌اند، اهداف مذکور را برآورده نمی‌کنند.
2. آیا کتاب‌ها از حیث روش‌ها حافظه‌مدارند یا فرایند‌مدار؟
نتیجۀ بررسی این بود که چون کتابهای مذکور موضوع محورند، حافظه‌مداری را تقویت می‌کنند و با فرایند مداری فاصلۀ زیادی دارند.
3. این کتاب‌ها تا چه اندازه به اهداف ریزتر برنامه‌های فلسفه و منطق کمک می‌کنند؟
پاسخ این سؤال نیز مانند سؤال‌های قبل منفی است. اعضا اعتقاد داشتند که این کتاب‌ها نه تنها به تحقق اهداف برنامه کمک نمی‌کنند، بلکه مانع تحقق اهداف برنامه می‌شوند. چرا که دانش‌آموزان در مواجهه با این کتاب‌ها برخوردی کاملاً منفعل دارند.
4. آیا کتابهای مذکور با رویکرد فلسفه متناسب هستند یا نه؟ به تعبیر دیگر، آیا این‌ها جهت واحدی دارند؟
5. نتیجۀ بررسی در خصوص این سؤال نیز بدین قرار است که چون اکثر کتاب‌ها با هدف موفقیت در کنکور تنظیم شده‌اند و مطالب به‌صورت بسیار فشرده و چکیده آمده است، با رویکرد فلسفه (که تاریخی ـ موضوعی است، یعنی موضوعات باید در بستر تاریخ مطالعه و درک شوند) منافات دارد و نقض غرض در آموزش فلسفه است.
6. نکتۀ دیگر قابل ذکر در این حوزه، کتابهای غیر تست بود که تعداد آن‌ها به بیش از سه جلد نمی‌رسید. لذا امکان رقابت و انتخاب کتاب برتر را عملاً منتفی می‌کرد، از این رو لازم است اقدامات در جهت اطلاع‌رسانی و تشویق به حضور در جشنواره صورت گیرد تا کتاب برتر از بین کتابهای موجود در کشور به نحو واقعی انتخاب شود. به‌طور خلاصه می‌توان گفت که از 16 عنوان کتاب بررسی شده، هیچ کدام معیارها و ملاک‌های لازم برای معرفی به‌عنوان کتاب برگزیده و تقدیری را ندارند.
کتاب مرجع
رشد سریع علوم و فناوری در چند دهۀ اخیر، آموزش علوم را با چالش روبه‌رو کرده است: چگونه می‌توان سواد علمی ـ فناورانۀ دانش‌آموزان را با این تحولات پرشتاب متناسب کرد؟
روش‌ها و رویکردهای آموزشی نیز هم‌گام با پیشرفت علوم و فناوری، دستخوش تغییر شده‌اند. مدتی است متخصصان آموزش علوم بر این باورند که به‌جای «انتقال دستاوردهای علم»، باید «فرایند کسب علم» را آموزش دهند تا دانش‌آموزان بتوانند هر زمان هر اطلاعاتی را که بخواهند، به‌دست آورند. اما این رویکرد به روش‌ها و ابزارهای خاص خود نیاز دارد.
آموزش شناخت و کاربرد منابع، آموزش روش‌های تحقیق در منابع، و انجام پژوهش‌های کتاب‌خانه‌ای، از مهم‌ترین گام‌ها در این راه هستند که مهم‌ترین ابزار آن در وهلۀ نخست وجود «منابع معتبر» است.
کتابهای مرجع نه تنها از نخستین کتاب‌هایی هستند که هر دانش‌پژوه در پژوهش‌ها به آن‌ها مراجعه می‌کند، بلکه برای فهم اطلاعات به‌کار رفته در متون تخصصی نیز رجوع به آن‌ها ضرورت می‌یابد. هرچه کتابهای مرجعِ بیشتری در اختیار باشند، زمینه‌های اجرای روش‌های آموزش مبتنی بر پژوهش بیشتر فراهم خواهد بود.
اختصاص بخشی به کتابهای مرجع در جشنوارۀ رشد، اتفاق فرخنده‌ای بود که در سال 1389، در هشتمین جشنواره به‌وقوع پیوست. این بخش اکنون دومین سال خود را می‌گذراند.
هیئت داوران بخش کتابهای مرجع نهمین جشنوارۀ کتابهای آموزشی رشد، 46 اثر رسیده را مورد بررسی قرار داد. از این شمار، 11 عنوان ترجمه‌ای و 35 عنوان تألیفی بودند. بیشتر آثار رسیده در یکی از دو گروه دانش‌نامه و فرهنگ واژگان جای گرفتند و شمار اندکی نیز از دیگر انواع کتابهای مرجع بودند.
از بین 46 اثر رسیده، 22 عنوان به مرحلۀ دوم راه پیدا کردند و براساس معیارها و ضوابط مورد عمل، کارشناسی و داوری شدند که نتیجۀ آن ورود هشت عنوان کتاب به مرحلۀ سوم بود. داوران در این مرحله علاوه بر استناد به معیارها و ضوابط، به بحث‌های اقناعی نیز پرداختند تا سرانجام کتابهای برگزیده و شایستۀ تقدیر را انتخاب کردند.
ارزیابی کتابهای مرجع در دو سطح کلان و خرد (ساختار و محتوا) به انجام رسید. یکی از ویژگی‌های ساختاری کتابهای مرجع در سطح کلان، آسان‌یابی اطلاعات موردنظر است. کتاب مرجع کتابی نیست که از اول تا آخر خوانده شود، بلکه خواننده مدخل یا مداخل را در آن جست‌وجو می‌کند؛ به این امید که نیاز آنی خود را با توضیحات روشن و مفید برطرف کند. از این‌رو سهولت دست‌رسی به آن‌چه مخاطب در جست‌وجوی آن است، از ویژگی‌های مهم این‌گونه کتاب‌هاست. تناسب نظام تربیتی مداخل با اهداف مندرج در مقدمه و نیازهای مخاطب، سهم بسزایی در این آسان‌یابی دارد که متأسفانه کاستی‌های زیادی در این خصوص در کتاب‌ها موجود است. از نظر محتوا، معیارهایی نظیر دقت و اعتبار علمی، دایرۀ شمول مداخل، یکسان‌بودن سبک نگارش همۀ مدخل‌ها، شواهد تصویری و کلامی (در صورت لزوم)، نثر قابل فهم برای مخاطب، و کاربرد زبان فارسی معیار مورد توجه بوده است.
مرور کتابهای رسیده به جشنواره‌های سال گذشته و امسال نشان می‌دهد که انتشار کتابهای مرجع از رشد کمّی قابل توجهی برخوردار بوده، گرچه این رشدِ کمّی لزوماً با رشد کیفی همراه نبوده است.
در سال‌های اخیر بر شمار ناشرانی که به انتشار کتابهای مرجع پرداخته‌اند، افزوده شده است. این امر بیانگر علاقه‌مندی آنان به فعالیت در این حوزه و شایستۀ احترام است. اما کم نیست شمار آثاری که مؤلف آن‌ها اصول مرجع‌نگاری را نادیده گرفته است. به ناشرانی که تمایل دارند در این حوزه فعالیت کنند پیشنهاد می‌شود در انتشار آثار خود به این اصول نیز توجه داشته باشند.
یکی از دشواری‌های مرجع‌نویسی، همانا تنوع حوزه‌های دانش بشری است. پدیدآوردن مراجعی که حوزه‌های گوناگون دانش را در خود جای می‌دهند، به پدیدآورندگانی با تخصص‌های مختلف و مرتبط نیاز دارد. پدیدآورندگان اثر (مؤلف، مترجم و ویراستار) باید دربارۀ موضوع موردنظر دانش کافی داشته باشند. به همین علت در مواردی که از تخصص‌های مختلف برای نگارش، ترجمه و آماده‌سازی چنین آثاری استفاده نشده است، کاهش دقت علمی، استفاده از واژگان نامتداول، مثال‌های غیردقیق، و تصویرهای نامناسب مشاهده می‌شوند لذا، به ناشران پیشنهاد می‌شود در این خصوص نیز توجه کافی مبذول دارند.
علی‌رغم این موارد، نکات تحسین‌برانگیزی نیز (نظیر ارتقای کیفیت فنی و هنری) در آثار رسیده مشاهده می‌شود که نویدبخش آینده‌ای روشن برای نشر کتب مرجع در کشور است. امیدواریم برپایی چنین جشنواره‌هایی مشوقی باشد برای آنان که دغدغۀ رشد علمی و ذهنی فرزندان این مرز و بوم را در سر دارند.
در پایان به برخی از حوزه‌های کتابهای مرجع که جای آن‌ها در بازار کتاب ایران خالی است و می‌تواند مورد توجه ناشران ایرانی قرار بگیرد، اشاره می‌شود:
· انواع اطلس‌های جغرافیا شامل جغرافیای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و انسانی؛
· انواع اطلس‌های حوزۀ علوم، مانند اطلس بدن انسان، اطلس ماشین‌ها، ماشین‌افزار و...؛
· دانش‌نامه‌های تخصصی در حوزه‌های علوم انسانی و علوم دقیقه مانند ادبیات و تاریخ ادبیات، تاریخ، فلسفه، زیست‌شناسی، فیزیک، ریاضی و...؛
· فرهنگ‌های تخصصی در حوزه‌های علوم انسانی و علوم دقیقه؛
· فرهنگ عمومی زبان فارسی.
بخش دوم) متوسطه فنی و حرفه‌ای و کاردانش
برق
در گروه برق در مجموع تعداد 19 جلد کتاب طی دو مرحله مورد ارزش‌یابی و داوری قرار گرفت. در مرحلۀ اول کتاب‌ها توسط دو داور منتخب ارزش‌یابی شدند و براساس فهرست وارسی تعیین شده، به آن‌ها امتیاز داده شد. از این کتاب‌ها، تعداد 16 جلد کتاب به مرحلۀ دوم راه یافتند.
در مرحلۀ دوم کتاب‌ها در کمیتۀ داوری متشکل از سه نفر داور خبره مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند و پس از جلسات متعدد، مرحلۀ غربالگری انجام شد. در مرحلۀ غربالگری در رشته الکترونیک هشت جلد کتاب و در رشتۀ الکتروتکنیک دو جلد کتاب به مرحلۀ یک چهارم نهایی راه یافتند. کتابهای راه یافته به این مرحله دوباره مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند و امتیازدهی شدند.
از آن‌جا که در مورد دو کتاب نظرات داوران با هم تفاوت داشت، هیئت داوری طی دو جلسه محتوای کتاب‌ها را مورد بررسی نهایی قرار داد. در نهایت تعداد چهار جلد کتاب در رشتۀ الکترونیک و یک جلد کتاب در رشتۀ الکتروتکنیک به مرحلۀ نهایی راه یافتند. در مرحلۀ نهایی مجدداً کتاب‌ها بررسی شدند و در رشتۀ الکترونیک دو کتاب و در رشتۀ الکتروتکنیک یک کتاب انتخاب شدند که شامل دو کتاب برگزیده و یک کتاب تقدیری بود.
در پایان اعضای گروه داوری مواردی را به شرح زیر اعلام کردند:
1. از آن‌جا که تعداد کتابهای چاپ شده توسط بخش خصوصی در رشتۀ الکترونیک و الکتروتکنیک بسیار زیاد و از نظر موضوع این کتاب‌ها بسیار متنوع‌اند، ضرورت دارد که بررسی شود به چه دلیل تعداد کتابهای رسیده به جشنواره تاحدی محدود بوده است.
2. برقراری ارتباط بین ناشران بخش خصوصی و سازمان پژوهش از مواردی است که می‌تواند در سامان‌بخشی کتابهای کمک آموزشی و کمک درسی مفید باشد. اغلب کتاب‌هایی که تاکنون چاپ شده‌اند تجاری بوده‌اند و از نظر محتوایی از غنای لازم و کافی برخوردار نیستند.
این تعامل می‌تواند کیفیت کتابهای بخش خصوصی را ارتقا دهد.
3. علاقه برای تألیف کتاب های درسی، کمک درسی و کمک آموزشی در شاخۀ فنی و حرفه‌ای بسیار کم است و از این بُعد با کمبود مؤلف مواجه هستیم. لازم است برای تربیت مؤلف کتابهای درسی فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش تمهیداتی فراهم آید.
4. اغلب کتابهای تولید شده از نظر ادبی و فنی دارای اشکال هستند و به ویرایش ادبی و فنی نیاز دارند. اجباری شدن ویراستاری ادبی و فنی می‌تواند این مشکل را کاهش دهد. البته برخی از ناشران به این موضوع اهمیت داده‌اند و کتابهای تولیدی آنان در سطح مطلوب قرار دارد.
5. متأسفانه تعدادی از ناشران از کتابهای درسی کپی‌برداری می‌کنند و حتی منبع آن را نیز ذکر نمی‌کنند. گاهی کپی‌برداری به‌گونه‌ای است که به محتوای کتاب اصلی آسیب جدی وارد می‌سازد. ضرورت دارد با ناشران متخلف برخورد جدی صورت گیرد.
6. در تولید کتابهای کمک آموزشی و کمک درسی به اهداف برنامۀ درسی توجه شود و این نکته یکی از اصول جدایی‌ناپذیر در زمینۀ تألیف باشد.
7. ناشران دولتی و خصوصی تولید کتابهای کار و فعالیت، آزمایشگاه مجازی، دانش‌افزایی و راهنمای معلم را در دستور کار خود قرار دهند و از تولید کتابهای تست چهارگزینه‌ای، حل المسائل و مواردی مشابه آن جداً خودداری کنند.
8. با توجه به ورود IT به بازار کتاب، تولید کتابهای الکترونیکی در دستور کار قرار گیرد.
9. در کتابهای تألیفی، به رویکردهای فرهنگی و تربیتی مانند تفکر نقادانه، روش علمی حل مسئله، پرورش کنجکاوی، ایجاد علاقه و زندگی دانشمندان توجه ویژه صورت پذیرد.
10. در کتابهای تألیفی به مسئلۀ خود ارزش‌یابی و تولید سؤال توسط فراگیرنده توجه شود تا کتاب جذابیت بیشتری داشته باشد.
تربیت‌بدنی
در نهمین دورۀ جشنوارۀ کتابهای آموزشی رشد، در گروه علوم ورزشی 49 اثر برای دبیرخانۀ جشنواره ارسال شدند که از میان آن‌ها، فقط 22 عنوان تاحدودی شاخص‌های مربوط به کتاب کمک‌آموزشی را دارا بودند. بقیۀ کتاب‌ها جنبه‌های دانش‌افزایی و تجاری داشتند و فاقد ویژگی‌های یک کتاب خوب کمک‌درسی بودند.
هیئت سه نفرۀ داوران، پس از بررسی کتابهای ارسالی، ضمن اعلام مراتب تشکر و قدردانی از کوشش و زحمات افرادی که تلاش چشم‌گیری در امر تألیف و گردآوری محتوای آموزشی آن‌ها داشته‌اند، توجه ایشان را به نکات زیر جلب می‌کند:
1. اگر مؤلفان عزیز اهداف رشته و محتوای برنامه‌های درسی را مطالعه کنند، با برنامه آشنا می‌شوند و کتابهای کمک‌آموزشی بهتری تنظیم می‌کنند که مورد استفادۀ حقیقی دانش‌آموزان قرار می‌گیرد.
2. اگر ناشران با اعضای گروه‌های درسی و کمیسیون‌های تخصصی و متولیان این رشته در حوزۀ وزارت‌خانه ارتباط داشته باشند، غنای کتابهای کمک‌آموزشی بیشتر خواهد شد.
3. اکثر ناشران فقط دوست‌دار ورزش هستند و چندان با اطلاعات حرفه‌ای و تخصصی مربوط به این حوزه آشنا نیستند. بنابراین هرچه را که به این نام در اختیار دارند، به سرعت به چاپ می‌رسانند و همین امر سطح علمی کتاب را تا حد یک کتاب تجاری پایین می‌آورد.
4. در نشر کتاب‌ها، به مؤلفه‌هایی مانند خلاقیت، ارزش‌یابی، فعالیت‌های فردی و گروهی، رعایت ضوابط ایمنی، ویرایش ادبی و علمی و هم‌چنین دستورالعمل‌های عملیاتی اصلاً توجه نشده و یا اگر شده، در حد بسیار نازل بوده است.
5. اغلب کتاب‌ها در این حوزه برای استفادۀ مربیان مناسب هستند که می‌توانند از آن‌ها برای هدایت تیم‌های خود استفاده کنند. اما متأسفانه بیشتر جنبه‌های قهرمان‌پروری تربیت‌بدنی را مدنظر قرار داده‌اند که این امر مغایر اهداف صریح آموزش‌وپرورش با رویکرد متکی بر سلامت و پرورش روح و جسم است.
6. از آن‌جا که هنرستان‌های تربیت‌بدنی جمعیت قابل ملاحظه‌ای از جامعۀ آموزش متوسطه را به خود اختصاص می‌دهند، توجه به ویژگی، نیازها و برنامه‌های درسی آن‌ها می‌تواند به ناشران کمک کند که تولیدات بهتری را انتخاب و ارائه کنند.
پیشنهاداتی به مسئولان و دست‌اندرکاران:
1. ارائۀ الگوهای مشخص به مؤلفان و ناشران در زمینۀ تهیه و تولید کتابهای درسی و کمک درسی در این رشته و تهیه دستورالعملی مبتنی بر خط‌مشی‌ها و چارچوب‌های زیر که ناشران موظف به رعایت آن‌ها باشند:
الف) توجه به برنامه و محتوای درسی؛
ب) توجه به سن دانش‌آموزان؛
ج) توجه به فرایندهای یاددهی ـ یادگیری؛
د) استفاده از آخرین دستاوردهای علمی و ورزشی؛
هـ) تهیه و ارائۀ عکس‌های جذاب از رویدادهای داخلی و خارجی؛
و) سازمان‌دهی محتوا به گونه‌ای که نیازهای علمی دانش‌آموزان را کاملاً جواب‌گو باشد.
2. نظارت مسئولان بر نحوۀ نگارش، حجم و محتوای کتابهای تخصصی این رشته و جلوگیری از تولید و انتشار کتاب‌هایی که سطح پایین علمی دارند.
3. اعلام فراخوان از سوی سازمان پژوهش برای ناشرانی که آثاری در زمینۀ تربیت‌بدنی تهیه و تدوین کرده‌اند، تا این آثار خود را به سازمان ارسال کنند. سازمان پژوهش پس از بررسی و تأیید گروه‌های تخصصی برنامه‌ریزی، کتاب‌هایی را که بیشترین انطباق را با نظام آموزشی و چارچوب‌های آن دارند، معرفی کنند و سپس ناشران به چاپ آن‌ها دست بزنند.
4. برگزاری دوره‌هایی به منظور آشنایی ناشران با برنامۀ درسی و هم‌چنین ارتباط با متخصصان و معلمان در این رشته تا موجبات هرچه پربارتر شدن فرایند تهیه و تولید این کتاب‌ها فراهم شود.
5. معرفی آثار برگزیده در مجلۀ «رشد آموزش تربیت‌بدنی» به منظور تشویق و تأیید ناشران، مؤلفان و دست‌اندرکاران نمونه.
6. معرفی آثار برگزیده در «هفتۀ معلم»، به لحاظ این‌که اکثر افرادی که در این زمینه به تهیه و چاپ کتاب دست زده‌اند، از جامعۀ معلمان کشور هستند.
با آرزوی توفیق روزافزون، هیئت داوران رشتۀ تربیت‌بدنی
حسابداری و بازرگانی
برای تربیت نیروهای کارامد و آشنا با رشد و توسعۀ جهانی، هنرجویان و هنرآموزان باید به مطالعۀ کتابهای کمک آموزشی، تکمیلی، آشنایی با فناوری‌های جدید و راهنماهای معلم هدایت شوند. بهره‌گیری از فناوری‌های جدید در محاسبات، نیازمندی به افزایش تبادل اطلاعات در تجارت، افزایش حجم اطلاعات و سرعت تبادل کالا و خدمات موجب شده است که انجام امر حسابداری به روش قدیم مطلوب جامعۀ معاصر نباشد. متأسفانه در نشر کتابهای تألیفی برای هنرجویان و هنرآموزان رشتۀ حسابداری بازرگانی، به رویکردهای جدید علمی و فناوری‌های روز توجه نشده است و مؤلفان و ناشران محترم باید به این امر توجه کنند.
کتاب‌هایی که به هیئت داوران حوزۀ آموزشی حسابداری بازرگانی در شاخۀ فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش معرفی شدند، نسبت به سایر حوزه‌ها به لحاظ تعداد محدودتر بودند. شاید بتوان علت آن را ناآشنایی ناشران محترم با زیر مجموعۀ کتب گروه حسابداری و بازرگانی دانست. هم‌چنین دلیل دیگر را می‌توان ناآشنایی مؤلفان با ریزبرنامه و ساختار کتب کمک آموزشی ذکر کرد. این موضوع هیئت داوران را در انتخاب کتب قابل تقدیر و برگزیده دچار مشکل ساخت.
کتب دانش‌افزایی مناسب برای دانش‌آموزان و معلمان در این رشته بسیار اندک هستند. در تدریس و تألیف کتابهای موجود، رعایت اصول آموزشی، کمتر به چشم می‌خورد. لذا ناشران و مؤلفان این گروه از کتب باید برای پدید آوردن اثری برتر از استانداردهای جهانی و به روز بهره‌گیرند و با سرمایه‌گذاری بیشتر، آثار تألیفی مناسب‌تری به لحاظ آموزشی به وجود آورند.
ارتباط ناشران با کارشناسان «دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش، و تعامل در ارتباط با برنامۀ آموزشی و نیازهای تخصصی این حوزه، در بهبود نشر کتابهای تخصصی رشتۀ حسابداری مؤثر خواهد بود.
پیشنهاد می‌کنیم در شاخۀ فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش در گروه حسابداری بازرگانی، کتاب‌هایی که به‌وسیلۀ ناشران در زمینۀ گسترش سواد علمی و مهارت عملی و آموزش به روش فعال با محتوای علمی و مطابق با برنامه و هدف‌های آموزشی و کمک‌آموزشی، در زمینه‌های امور اداری (منشیگری، مسئول دبیرخانه، بایگانی، تندخوانی، روابط عمومی و مسئولیت دفتر، مکاتبات و مدیریت) امور بازرگانی (بازاریابی، بازاریاب‌بیمه و مطبوعات، بیمه‌گر بازرگانی، بورس، ارز و پول، اقتصاد، بانک‌داری و کارآفرینی)، هتل‌داری (مدیریت هتل و...) و حسابداری (اصول حسابداری، حقوق و دستمزد، و حسابداری صنعتی و شرکت‌ها) تدوین یافته‌اند، برای استفادۀ هنرآموزان و هنرجویان شناسایی و معرفی شوند.
رایانه
علوم رایانه، علی‌رغم گستردگی در حوزه‌های متفاوت و پیشرفت‌های شگرف طی سال‌های اخیر، هنوز هم پویایی خود را حفظ کرده است و در عرصه‌های گوناگون توسعه پیدا می‌کند. با توجه به این رشد چشم‌گیر و دائمی، برای کمک به دوست‌داران فراگیری علوم گوناگون رایانه، باید کتابهای به روز و منطبق بر اصول آموزش در دست‌رس آن‌ها قرار گیرد.
خوش‌بختانه با توجه به توسعۀ مراکز آموزشی در گسترۀ علوم رایانه و افزایش زیر شاخه‌های آن، امروزه مؤلفان و انتشاراتی‌های بسیاری در راستای تولید محتوای مورد نیاز آن گام برداشته و در بستر پر رونق آن شروع به فعالیت کرده‌اند. در سوی دیگری از این میدان، محصلان، کاربران، دانشجویان و مدرسان قرار دارند. متأسفانه، عدم به‌کارگیری شیوه‌های نوین آموزشی، کاربردی و هم‌چنین به روز آموری مناسب کتابهای این شاخه، یکی از مشکلات این عزیزان شده است.
داوران گروه رایانۀ جشنوارۀ رشد، پس از برگزاری جلسات متعدد و ارزیابی کتابهای واصله در مراحل گوناگون، در نهایت چهار کتاب را شایستۀ نامزدی دریافت جایزۀ برگزیده و تقدیر دانست. ضمن سپاس فراوان از مؤلفان، مترجمان، ناشران و مجریان این جشنواره، لازم به ذکر است تا رسیدن به وضعیت مطلوب و مناسب برای کتابهای کمک آموزشی و آموزشی فاصلۀ بسیار وجود دارد و نیاز به تلاش بیشتر و روی آوردن به شیوه‌های نوین آموزشی و به روزآوری مرتب مطابب این کتاب‌ها احساس می‌شود.
در پایان موارد زیر به‌عنوان پیشنهادات کمیتۀ داوران ارائه می‌شود:
- کتابهای آموزشی و کمک آموزشی به همراه لوح فشرده ارائه شوند.
- کتابهای ترجمه شده، تدوین و بومی‌سازی شوند تا مخاطب ارتباط مناسب‌تری با آن‌ها برقرار کند.
- در آماده‌سازی کتاب‌ها از علوم صفحه‌آرایی و گرافیک بهرۀ بیشتری برده شود.
- فرم‌های ارزیابی فعلی که در اختیار این گروه قرار گرفته است، بررسی و روزآوری شود.
- قطع چاپ کتاب‌ها مورد بازنگری جدی قرار گیرند، زیرا اکثر آن‌ها برای کتابهای آموزشی مناسب نیستند.
امید است که تمام تلاشمان را برای بهبود آموزش علوم رایانه به‌کار بگیریم.
عمران (رشتۀ ساختمان و نقشه‌برداری)
هیئت داوران گروه عمران، ضمن تقدیر از تمامی صاحبان آثار رسیده به جشنواره، آثاری را که به برنامۀ درسی این گروه نزدیک‌تر بوده‌اند و در آن‌ها معیارهای تألیف کتابهای کمک آموزشی بیشتر رعایت شده است، به‌عنوان آثار برتر معرفی کرده است.
این هیئت از عزیزانی که آثار آن‌ها امتیاز لازم برای تقدیر را کسب نکرده‌اند در خواست دارد، با اصلاحات لازم، آثار خود را به‌منظور کاربردی‌تر شدن در مراکز آموزشی کشور، مناسب‌تر و مؤثرتر سازند. هم‌چنین از تمامی اهل قلم، مؤلفان و ناشران محترم تهیه کنندۀ آثار آموزشی، در خصوص تهیۀ آثار در راستای برنامه‌های درسی مصوب گروه عمران دعوت به عمل می‌آید تا با توجه به معیارهای تألیف کتابهای کمک درسی که در «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» موجود است، در هر چه آموزشی‌تر شدن آثارشان بکوشند.
در پایان از عزیزان دست‌اندرکار برگزار کنندۀ جشنواره تشکر می‌کنیم و خواستار شرکت دادن آثار بیشتری برای داوری در گروه عمران هستیم. امید است که با تشویق‌های «دفتر انتشارات کمک آموزشی» در آینده شاهد حضور آثاری برتر و متعدد در همۀ حوزه‌های درسی باشیم.
مدیریت خانواده
هیئت داوران رشتۀ مدیریت خانواده، پس از بررسی 53 جلد کتاب ارسال شده برای جشنواره، نظر ناشران، مؤلفان، مترجمان و سایر دست‌اندرکاران محترم تولید کتابهای آموزشی این حوزه را به نکات زیر جلب می‌کند:
1. کتابهای کمک‌آموزشی و دانش‌افزایی را در راستای استانداردهای مصوّب وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، و نیز اهداف محتوای آموزشی مصوّب تألیف و تدوین کنید تا هنرآموزان و هنرجویان این رشته، توفیق لازم را در دانش‌افزایی، فهم کتب درسی، و تدریس اصولی و آسان متون درسی کسب کنند.
2. روی ترجمۀ کتاب‌هایی که با رویکرد خاص این رشته و در جهت آموزش مطلوب نگارش یافته‌اند، سرمایه‌گذاری کنید تا زمینۀ دانش‌افزایی معلمان و ارتقای سطح آموزش هنرجویان را فراهم آورد و با استقبال مخاطبان روبه‌رو شود.
3. با مراجعه به کارشناسان رشته، دربارۀ محتوای برنامۀ درسی و هدف‌های رفتاری درس اطلاعات لازم را دریافت دارید تا موفقیت بیشتر و بهتری در امر تولید کتابهای کمک‌درسی به‌دست آورید.
4. در ابتدای هر فصل کتاب خود، هدف‌های کلی و جزئی دروس مصوّب رشتۀ مدیریت خانواده را یادآوری کنید و در رعایت حیطه‌های آموزشی متفاوت، اعم از دانشی، مهارتی و نگرشی دقت بیشتری معطوف دارید.
5. در تألیف کتاب درسی، توجه به روش علمی، شامل طرح مسئله، جمع‌آوری اطلاعات از طریق مشاهده و انجام آزمایش، تجزیه و تحلیل اطلاعات و نتیجه‌گیری، و هم‌چنین، تکیه بر ارزش‌های برخاسته از اندیشه‌های متعالی و عالمانه که به رشد جامعۀ سالم و ممتاز، فارغ از هر نوع وابستگی به غیر، و رسیدن به مدینۀ فاضله کمک می‌کند، می‌تواند سبب تولید اثری موفق شود.
6. هم‌چنین، توجه به نکات زیر ضروری است:
· رعایت رسم‌الخط فارسی و علائم نگارشی، و انتخاب قلم و فونت مناسب؛
· پیروی از سبک نگارش سهل، آسان و رسا، متناسب با سن و رشتۀ مخاطب؛
· استفاده از تصویرهای مرتبط، جذاب، رنگی و گویا؛
· استفاده از نقشه و نمودار و مثال‌های قابل درک و فهم
· رعایت اصول و موازین دین مبین اسلام و توجه به احکام شرعی و مقیّد به ضوابط مدنظر نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در نشر هر نوع تألیف کتب کمک‌آموزشی.
در خاتمه هیئت داوران موفقیت همۀ ناشران خدوم به جامعۀ انسانی را آرزو می‌کند؛ به‌ویژه آنانی را که در تولید کتابهای کمک‌آموزشی دانش‌افزایی و فعالیت‌محور (اعم از کارگاهی، آزمایشگاهی) همکاری دارند و در بهبود و ارتقای سطح دانش‌افزایی هنرآموزان و هنرجویان می‌کوشند.
هیئت داوران: رشته مدیریت خانواده: سید رحمن هاشمی، دکتر سیدمحمدسعید بنی‌هاشمیان، خانم محبوبه خلفی، خانم مهرانگیز دژآگاه
مکانیک
استمرار و اجرای جشنوارۀ کتابهای آموزشی رشد بی‌شک از اقدامات بسیار مؤثر در تأمین بخشی از اهداف آموزشی در آموزش رسمی کشور است. برنامه‌ریزی داوری کتابهای راه‌یافته به جشنواره، هدفمند و فرایند ارزیابی، به لحاظ حضور مستمر و مناسب اعضای کمیتۀ داوری و تمهیدات لازم کارشناسان اجرایی، بسیار منظم و فعال انجام پذیرفت. نکتۀ قابل توجه در روند بررسی کتابهای ارسال شده به جشنواره، اثرگذاری «مجموعه راهنماهای تولید کتاب آموزشی» در تولید و نشر کتابهای آموزشی بخش خصوصی است که در الگوهای تألیف تعدادی از کتابهای حوزۀ فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش به چشم می‌خورد. با این وصف، ضعف ملموس جشنوارۀ نهم را، مشارکت کمرنگ ناشران کتابهای حوزۀ فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش باید دانست که شاهد موضوع، تعداد اندک کتابهای ارسال شده است؛ در صورتی‌که آمار تولید و نشر کتابهای این حوزه به لحاظ تنوع عناوین بسیار بالاتر از آمار کتابهای شرکت داده شده در جشنواره است.
هیئت داوران گروه مکانیک، با توجه به ارزیابی و بررسی کتاب‌ها، پیشنهادات خود را برای بسترسازی به لحاظ تأمین اهداف جشنوارۀ کتابهای آموزشی رشد به‌شرح زیر اعلام می‌دارد:
· ارتباط مؤثر و مستمر با ناشران و مؤلفان؛
· هدایت ناشران، مؤلفان و کلاً پدیدآوران کتابهای آموزشی در جهت لحاظ نمودن محوریت برنامۀ درسی در تولید و نشر مکتوبات آموزشی؛
· بسترسازی مناسب به منظور تشویق ناشران و مؤلفان برای حضور مؤثر در جشنواره.
· اخذ تمهیدات لازم برای افزایش حضور کمّی کتابهای آموزشی در جشنواره؛
· ارزیابی عملکرد در فرایند جشنواره و اعمال سیاست‌های اثرگذار برای رفع نقاط ضعف و تقویت نقاط مثبت عملکرد.
مواد
روند توسعۀ آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای، همواره به تبع آهنگ سریع رشد فناوری دستخوش تغییرات می‌شود. از آن‌جاکه نقش کتابهای کمک آموزشی و کمک درسی در راستای آموزش رسمی کشور، و کتابهای درسی قابل توجه و از اهمیت خاصی برخوردار است، بخش خصوصی می‌تواند در این امر مهم اثر گذار باشد، ازمولفه‌های مؤثر در امر آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به‌شمار آید و جایگاهی پر معنی را به خود اختصاص دهد. بدیهی است که برای هم‌گامی با هدف‌های آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و هم‌سویی با آن‌ها، لازم است ناشران محترم هم یاری‌های مؤثری در روند تولید کتابهای کمک آموزشی و کمک درسی اعمال کنند. در این زمینه توجه به نکات زیر ضروری به نظر می‌رسد:
- تعداد کتابهای دانش‌افزایی و راهنمای معلم، و فعالیت‌های نظری و عملی بسیار کم است. حوزۀ نشر باید نیروی بیشتری روی این کار بگذارد و در این زمینه بیشتر فعالیت کند.
- به منظور اطلاع‌رسانی گسترده و ارتباط مستقیم با ناشران، دبیرخانه‌ای در «دفتر انتشارات کمک آموزشی» تشکیل شود تا دفتر از آخرین وضعیت چاپ کتابهای جدید التألیف اطلاع یابد. دبیرخانۀ مذکور می‌تواند برای اطلاع رسانی در این زمینه در سایت رشد (دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات) به فعالیت گسترده دست بزند.
- از کارشناسان انجمن صنفی ناشران برای شرکت در جلسات مربوط به جشنوارۀ کتابهای رشد و اطلاع‌رسانی در زمینۀ تازه‌های نشر دعوت به عمل آید.
- کتابهای شیمی ارائه شده به جشنواره، با حضور کارشناسان دو دفتر تألیف «نظری» و «فنی‌وحرفه‌ای» مورد بررسی و تفکیک برای داوری قرار گیرند.
- متأسفانه در حیطۀ آموزش گروه مواد، مباحث کاربردی و عملی مناسب برای هنرآموزان، با کمبود جدی مواجه است. در نتیجه توصیه می‌شود، ناشران محترم نسبت به پر کردن این خلأ همت گمارند و مطالبی را که با ساختار بومی کشور و آموزش متوسطه هم‌خوانی دارند، در دست‌رس هنرآموزان و هنرجویان قرار دهند.
کشاورزی
ایران هر چند تنوع آب و هوایی زیادی دارد و برای تولید فراورده‌های دامی و گیاهی فراوانی مناسب است، ولی به دلیل اقلیم خشک بیشتر مناطق آن، به نیروی انسانی توانا و چیره‌دستی نیاز دارد که بتواند از این اقلیم بهره‌برداری شایسته‌ای داشته باشد. یکی از روش‌های آموزش نیروی انسانی کاربرد کتاب و سایر رسانه‌های آموزشی است. نظام‌های آموزشی از دیرباز کتاب را به عنوان رسانه‌ای برای آموزش دانش و فناوری برگزیده و در این راستا به‌کار برده‌اند.
خوش‌بختانه در حوزۀ کشاورزی ناشرین زیادی فعالیت دارند و مناسب است این رسانه را برای آموزش کشتکاران و دام‌داران و دیگر شاغلان این حوزه به درستی به‌کار گرفت. «دفتر انتشارات کمک‌آموزشی» که یکی از دفاتر «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» است، در تصمیمی درست، سامان‌دادن به کتابهای کمک‌آموزشی، ارتباط با ناشران کتابهای حوزۀ کشاورزی، و اطلاع‌رسانی به هنرآموزان و هنرجویان گروه کشاورزی را در برنامۀ کاری خود قرار داده است که ارسال برخی از کتابهای گروه کشاورزی به سازمان نشان‌دهندۀ این موضوع است. این کتاب‌ها باید در فرایندی مناسب بررسی و داوری شوند و پس از آن کتابهای مناسب به آگاهی مخاطبان برسند. برای بررسی هر گروه از کتاب‌ها، داوران متخصص در برنامه‌ریزی درسی و نیز آن موضوع، برگزیده می‌شوند.
در حوزۀ کشاورزی، گروه داوری از میان کارشناسان برنامه‌ریزی درسی، کارشناسان تخصصی موضوعی و هنرآموزان برگزیده شده بود که بررسی کتابهای ارسال شده از سوی ناشران را در پنج گروه ویژۀ زراعی، باغی، دامی، ماشین‌های کشاورزی و صنایع غذایی انجام داد.
گروه داوری در نخستین گام کتابهای دریافتی را، از جنبۀ موضوعی دسته‌بندی و شاخص‌های بررسی و چگونگی ارزش‌یابی را تدوین کرد. در این گام برخی از کتابهای خارج از حوزۀ کشاورزی، یا نامتناسب با سطح هنرجو و هنرآموز غربالگری و از فرایند داوری دقیق‌تر خارج شدند. پس از آن فرم‌های بررسی کتاب‌ها بازنگری شدند تا با نوع و موضوع کتاب‌ها متناسب‌سازی شوند.
در گام دوم کتاب‌ها در گروه‌های ویژۀ کارشناسی، داوری و برپایۀ فرم‌های از پیش تعیین شده، ارزش‌گذاری شدند. پس از آن نتایج داوری گروه‌ها، در گروه داوری حوزۀ کشاورزی مورد بررسی قرار گرفت تا در این مرحله کتابهای مناسب برگزیده شوند. یافته‌های بررسی کتابهای دریافتی حوزۀ کشاورزی نشان می‌دهند:
· شمار کتابهای زمینۀ کشاورزی ارسال شده، نسبت به آن‌چه که در این حوزه منتشر می‌شود، ناچیز است. با آگاهی از این موضوع که بسیاری از کتابهای منتشر شده در این حوزه به سازمان ارسال نشده بودند، باید در ارتباط و مناسبات سازمان با ناشران بازنگری شود.
· از میان ناشران، بیشترین تعداد کتاب مربوط به دو ناشر بود و از برخی ناشران تخصصی گروه کشاورزی هیچ کتابی دریافت نشده بود.
· بیشترین شمار کتاب‌ها در زیرگروه کتابهای دانش‌افزایی برای هنرآموزان قرار دارند و این نشان می‌دهد که ناشران هنوز انگیزۀ لازم را برای نشر کتابهای کمک‌آموزشی برای هنرجویان (دانش‌آموزان) در حوزۀ کشاورزی ندارند یا آگاهی لازم دربارۀ این موضوع داده نشده است؛ هر چند که شمار هنرجویان و هنرآموزان گروه کشاورزی به اندازه‌ای است که انتشار کتابهای آموزشی این حوزه سودآوری کافی داشته باشد. در این زمینه شاید آگاهی لازم به ناشران داده نمی‌شود.
· در گروه کتابهای دانش‌افزایی برای هنرآموزان، بیشتر کتابهای منتشر شده توجه چندانی به توسعۀ کشاورزی پایدار، حفظ محیط زیست و ایمنی و بهداشت نداشته‌اند. ولی این موضوعات چنان اهمیتی دارند که امروزه در بیشتر منابع نوشتاری و دیجیتالی خارجی توجه ویژه به آن‌ها می‌شود.